समर्थ रामदास – जीवन आणि कार्य
समर्थ रामदास स्वामी – राष्ट्रधर्म जागवणारे संत
रामनवमीच्या दिवशी, इ.स. १६०८ मध्ये महाराष्ट्रातील जांब या गावात एक तेजस्वी बालक जन्माला आले. घराण्याने सूर्योपासक, ब्राह्मण – पण स्वभावाने विरक्त, निर्धाराने खंबीर – हे बालकच पुढे महाराष्ट्राच्या सामाजिक व आध्यात्मिक पुनर्जागरणाचे अध्वर्यू ठरणार होते. त्यांचे नाव ठेवले गेले नारायण सूर्याजी ठोसर. पण पुढे संपूर्ण देशाला जे नाव परिचित झाले, ते म्हणजे समर्थ रामदास.
लहानपणापासूनच नारायण वेगळ्या वळणाचा होता. कधी झाडावरून उड्या मारणे, कधी नदीच्या डोहात पोहणे, कधी “आई, चिंता करतो विश्वाची” असे सांगणारा हा मुलगा लग्नमंडपातूनच पळाला. लग्नाच्या वेळी "सावधान" हा शब्द ऐकताच त्याने संसाराचे बंध तोडले आणि आपल्या जीवनाला रामभक्तीच्या, परमार्थाच्या मार्गावर वळवले.
वयाच्या बाराव्या वर्षी त्यांनी नाशिकच्या पंचवटीजवळ टाकळी येथे १२ वर्षांची तपश्चर्या सुरू केली. त्यांनी रोज १२०० सूर्यनमस्कार घालणे, छातीपर्यंत पाण्यात उभे राहून गायत्री मंत्र आणि ‘श्रीराम जय राम जय जय राम’ या मंत्राचा अनंत जप करणे, अत्यल्प भिक्षेवर गुजराण करणे – असा कठोर साधनेचा पंथ स्वीकारला. या तपश्चर्येनंतर त्यांना आत्मसाक्षात्कार प्राप्त झाला. त्यांच्या शब्दांत – “आमचे गुरूच श्रीरामचंद्र!”
रामदास स्वामींनी संपूर्ण भारताचे भ्रमण केले. हिमालयापासून कन्याकुमारीपर्यंत, काश्मीर ते द्वारका, अनेक तीर्थस्थळे व गावागावात ते गेले. त्यांनी समाजस्थितीचे निरीक्षण केले. याच प्रवासात त्यांची शिखांच्या सहाव्या गुरू हरगोविंदसिंगजी यांच्याशी ऐतिहासिक भेट झाली. गुरू हरगोविंदांनी रामदासांना धर्मसंस्थापनेसाठी शस्त्राच्या साहाय्याने लढण्याची प्रेरणा दिली. यानंतर रामदास स्वामींनी गुप्ती (तलवार असलेली छुपी लाठी) सोबत बाळगायला सुरुवात केली – तीच सज्जनगडावर आजही आहे.
समर्थांनी केवळ परमार्थ शिकवला नाही, तर स्वराज्य आणि स्वधर्म या संकल्पनाही जनमानसात रुजवल्या. त्यांनी हनुमंताची उपासना केल्यामुळे लोकांमध्ये शक्तिपूजेला नवे अधिष्ठान मिळाले. त्यांनी दासबोध, मनाचे श्लोक, करुणाष्टके, सुखार्थी च समस्त यांसारखे ग्रंथ लिहिले. त्यांचे शिष्य संपूर्ण महाराष्ट्रभर पसरले. त्यांनीच छत्रपती शिवाजी महाराजांना राष्ट्रधर्माची प्रेरणा दिली – आणि त्या प्रेरणेवरच हिंदवी स्वराज्याचे तोरण बांधले गेले.
इ.स. १६८१ मध्ये सज्जनगड येथे त्यांनी देह ठेवला. पण त्यांच्या विचारांचा, लेखनाचा, आणि कार्याचा जागर आजही अखंड सुरू आहे. समर्थांनी सांगितले –
“तुम्ही आम्ही काही नवा धर्म निर्माण करीत नाही. जो सनातन आहे, तोच पुन्हा जागवतोय!”
शिवाजी महाराजांनी रामदास स्वामींना दिलेली सनद (इ.स. १६७८)
छत्रपती शिवाजी महाराज आणि समर्थ रामदास स्वामी यांच्यातील नातं अत्यंत आदराचे व सख्यतेचे होते. ३१ नोव्हेंबर १६७८ रोजी शिवाजी महाराजांनी समर्थ रामदास स्वामींना एक सनद लिहून दिली होती. त्या सनदेमध्ये समर्थांच्या कार्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करत काही गावे इनाम स्वरूपात दिली गेली होती.
ही सनद अशा शब्दांनी सुरू होते:
"श्रीसद्‌गुरुवर्य, श्रीसकलतीर्थरूप, श्रीकैवल्यधाम, श्रीमहाराज श्रीस्वामी, स्वामींचे सेवेसी चरणरज सिवाजीराजे चरणावरी मस्तक ठेवून विज्ञापनाजे..."
शिवाजी महाराजांनी स्वतःच्या शब्दात नमूद केले की समर्थांनी पूर्वी त्यांना उत्तम उपदेश दिला होता, आणि त्या मार्गदर्शनामुळेच आजचे त्यांचे कार्य शक्य झाले. सनदेमध्ये "मर्यादेयं विराजते" ही शिवाजी महाराजांनी स्वतः लिहिलेली अक्षरे आहेत.
ही सनद अनेक वर्षे हरवली होती, परंतु मे २०१७ मध्ये ब्रिटिश लायब्ररीत या सनदेची मूळ प्रत इतिहास अभ्यासक संकेत कुलकर्णी यांना सापडली. त्यामुळे इतिहासातील या महत्वाच्या घटनेला ठोस आधार मिळाला.
समर्थ रामदास स्वामींचे तत्त्वज्ञान
समर्थ रामदासस्वामी अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे पुरस्कर्ते होते. केवळ ब्रह्म हेच सत्य आहे हा विचार त्यांच्या साहित्यात सर्वत्र दिसतो. त्यांच्या तत्त्वज्ञानास संत एकनाथांच्या वाङ्‌मयाची बैठक होती. दासबोधाच्या बहुतेक सर्व दशकांमध्ये ब्रह्म, माया, जीव, जगत्, परमेश्वर इत्यादी गोष्टींची चर्चा आहे. पंचीकरण हा विषय समर्थांनी अतिशय सखोलपणे सांगितला आहे. परब्रह्म, मूळमाया, गुणमाया, त्रिगुण, पंचमहाभूते, अष्टधा प्रकृती, विश्वाची उभारणी व संहार, पिंड-ब्रह्मांड रचना व त्यांचे संबंध अशा अनेक विषयांचे चिंतन समर्थांच्या साहित्यात आहे. सर्व कर्मांचा कर्ता हा राम असून आपण मिथ्या अहंकारामुळे स्वतःकडे कर्तेपण घेतो असे ते सांगतात. समर्थ रामदास स्वामी स्वतः सदैव विदेही अवस्थेमध्ये असल्याने त्यांचे हे अनुभवज्ञान त्यांनी ग्रंथरूपाने मांडले.
त्यांनी भक्तिमार्गाचा प्रसार केला. भक्ती केल्यामुळे देव निश्चितपणे प्राप्त होतो असे त्यांनी दासबोधाच्या सुरुवातीलाच सांगितले आहे. त्यांनी स्वतः १२ वर्षे नामस्मरण भक्ती केली व त्याचा प्रसार केला. परमार्थाशिवाय केलेला प्रपंच 'भिकारी' आहे. ज्या घरामध्ये रामनाम नाही ते घर सोडून खुशाल अरण्यात निघून जावे असे समर्थ निक्षून सांगतात. देवाचे वैभव वाढवावे, नाना उत्सव करावे असे त्यांचे मत होते. समर्थांनी प्रत्ययाचे ज्ञान सर्वश्रेष्ठ मानले. अनुभवाशिवाय असलेल्या केवळ शब्दज्ञानाची त्यांनी तिखट शब्दात हजेरी घेतली आहे. भोंदू गुरू व बावळट शिष्य हे परस्परांचे नुकसान करतात असे त्यांनी सांगितले आहे.
परमात्मा हा चराचरांत भरलेला असून त्याची प्राप्ती करून घेण्यातच मानवी जीवनाची सार्थकता आहे हे समर्थांनी अनेक स्थळी सांगितले आहे. अनेक उपनिषदांचा संदर्भ देऊन समर्थांनी या जगाचे अनित्यत्व, मिथ्यत्व प्रतिपादन केले आहे. कर्म, भक्ती, ज्ञान या मार्गांचे अनुसरण करून मुक्त होण्याचे सर्वोच्च लक्ष्य त्यांनी त्यांच्या शिष्यांपुढे ठेवले. सतत ईश्वरचिंतन करावे, सद्गुरूंची सेवा करावी, उपासनेला प्राणपणाने चालवावे, सतत परमार्थ ग्रंथांचे परिशीलन करावे असे अनेक दंडक समर्थांनी घालून दिले आहेत.
📜 जीवनचरित्र
- पूर्ण नाव: नारायण सूर्याजी ठोसर (समर्थ रामदास)
- जन्म: २४ मार्च १६०८, जांब
- समाधी: १३ जानेवारी १६८१, सज्जनगड
- कार्य: कवी, संत, गुरु, समाजसुधारक, रामदास संप्रदायाचे संस्थापक
- विशेष कार्य: रामराज्य स्थापनेसाठी धार्मिक आणि सामाजिक एकात्मतेचा प्रचार
समर्थ रामदास यांचे जीवन विविध तपश्चर्या, साधना, आणि भारतभ्रमणाने भरलेले होते. त्यांनी स्वधर्म आणि राष्ट्रीय एकात्मतेचा संदेश दिला. त्यांच्या शिकवणीने अनेक संत आणि साधक प्रेरित झाले.
🎉 समर्थ रामदास उत्सव
समर्थ रामदास यांच्या कार्याची आणि शिकवणीची आठवण ठेवण्यासाठी विविध कार्यक्रम आणि उत्सव साजरे केले जातात. प्रमुख उत्सव आणि कार्यकम:
- राम नवमी: रामजन्मोत्सव साजरा, भक्तिरस गाथा.
- समाधी उत्सव: सज्जनगड येथे समाधी उत्सव, भक्तजनोंचा समावेश, कीर्तन आणि शस्त्र पूजन.
- शिवरात्र: शिवभक्तिपंथाची प्राचीन शिकवण, पर्वत व्रत.
समर्थ रामदास यांच्या कार्याचे महत्त्व समजून, भक्त मोठ्या श्रद्धेने या कार्यक्रमात सहभागी होतात. प्रत्येक कार्यक्रमात श्रीराम आणि हनुमानाच्या उपास्य रूपाची पूजा केली जाते.
समर्थ रामदास स्वामीं यांचा अंतिम प्रवास
समर्थ रामदास स्वामी सज्जनगडावर स्थायिक झाले होते, त्या अखेरच्या दिवसांत त्यांच्या बोलण्यात आणि कृतीत एक विलक्षण शांतता आणि आत्मज्ञानाची प्रगल्भता होती. ते म्हणायचे, ‘‘आता येथे फार काळ नाही राहायचे.’’ शरीरप्रपंच त्याग करण्याची त्यांनी आधीच तयारी केली होती. कोणत्याही औषधोपचाराची, उपाययोजनांची अपेक्षा त्यांनी ठेवली नाही. त्यांनी फक्त एका गोष्टीवर भर दिला — श्रीरामाचे स्मरण आणि आत्मसाधना.
गंभीरपणे आजारी असूनही ते म्हणाले, ‘‘प्रारब्धाने देहाचे जे व्हायचे ते होईल. मी येथेच राहणार. श्रीरघुवीराच्या सेवेत व्यत्यय नको.’’ सगळे व्यवहार शांतपणे समेटले गेले. उपासनेत रमलेल्या त्यांच्या प्रत्येक श्वासातून रामनामच निघत होते. अन्नपाणी त्यांनी पूर्णपणे बंद केले होते. त्यांच्या अवतीभवती उद्धवस्वामी आणि आक्काबाई सतत असत. एकांताची आत्यंतिक गरज त्यांनी शेवटी उरली नव्हती, फक्त आत्मप्रबोधनाचा काल होता तो.
शेवटचे दिवस आले तेव्हा, समर्थ स्वतः पादुकांवर बसले. कोणालाही जवळ येऊ दिले नाही. केवळ एका दिशेने पाहात, अंतर्मुख अवस्थेत त्यांनी अंतर्धान साधले. मुखातून प्रकटलेले शेवटचे शब्द हे होते — जय जय रघुवीर समर्थ. तीन वेळा उच्चारलेले हे नामघोष इतक्या गूढ आणि गडगडाटी स्वरात होते की सज्जनगडाचे आकाश क्षणभर थरथरून गेले.
हे निवृत्तीचे क्षण होते, पण आत्मशक्तीने परिपूर्ण. ना अंर्तमोह, ना दुःख, ना भीती — केवळ रामनामाचा आधार आणि आत्मप्रत्ययाचा शिखर अनुभव. त्यांच्या मुखातील शेवटचा अभंग हेच शिकवतो — शरीर क्षणभंगुर आहे, पण आत्मा चिरंतन. आत्माराम ही खरी ओळख आहे. देह जाणार, पण विचार राहणार. दासबोधातील प्रत्येक शब्द ही त्यांच्या जीवशक्तीची साक्ष आहे.
समाजात त्यांनी स्वधर्म, राष्ट्रभक्ती, योग, भक्ती, ज्ञान या सर्वांचा संगम घडवून आणला. त्यांनी जीवनभर जे शिकवले, त्याच तत्त्वांवर ते अखेरपर्यंत ठाम राहिले. त्यांच्या देहाचा शेवट सज्जनगडावर झाला, पण त्यांनी सांगितलेले विचार अजूनही हजारो मनांमध्ये जागे आहेत.
हा एक असामान्य, परंतु अत्यंत मानवतावादी अंत होता. त्यांनी मनुष्यस्वरूपात देवत्वाचा अनुभव दिला आणि स्वतःच्या जीवनाच्या शेवटापर्यंत त्याचीच साक्ष दिली. समर्थ रामदास स्वामी गेले नाहीत — ते केवळ अंतर्धान पावले.
🙏 समारोप
समर्थ रामदास हे संतपरंपरेतील एक महत्त्वाचे व्यक्तिमत्व होते. त्यांच्या कार्यामुळे आजही लाखो भक्त प्रेरित होतात. त्यांची शिकवण आणि धर्मनिष्ठा समाजातील प्रत्येक व्यक्तीला जागरूक करीत आहे.
🔎 SEO Keywords
- समर्थ रामदास माहिती
- समर्थ रामदास कार्य
- रामदास संप्रदाय
- सज्जनगड समाधी उत्सव
- रामराज्य स्थापनेचे कार्य