📿अभंग 1 - सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी
सुंदर ते ध्यान उभे विटेवरी ।
कर कटेवरी ठेवून या ॥१॥
तुळशी हार गळा कासे पितांबर ।
आवडे निरंतर हेचि ध्यान ॥२॥
मकर कुंडले तळपती श्रवणी ।
कंठी कौस्तुभमणी विराजीत ॥३॥
तुका म्हणे माझे हेचि सर्व सुख ।
पाहीन श्रीमुख आवडीने ॥४॥
🔍 अभंगाचा अर्थ / भावार्थ
१. सुंदर ते ध्यान – विठोबाचं आकर्षक रूप
विठोबा विटेवर उभे आहेत. एक हात त्यांच्या कंबरेवर आहे. हे ध्यान केल्याने मन शुद्ध होते आणि भक्तीत रममाण होते.
२. तुळशी हार आणि पितांबर – भक्तिरसाचं रूप
त्यांच्या गळ्यात तुळशी हार आहे आणि कंबरेला पिवळा वस्त्र (पितांबर) आहे. हेच रूप वारंवार मनात येतं, तेच ध्यान प्रिय वाटतं.
३. कुंडले व कौस्तुभमणी – तेजस्वी अलंकार
कानात मकरकृती कुंडले चमकत आहेत, गळ्यात कौस्तुभ मणी आहे. हे अलंकार विठोबाचं रूप दिव्य बनवतात.
४. तुकारामांचा निष्कर्ष – श्रीमुख पाहणं हेच सुख
संत तुकाराम म्हणतात, माझं सर्व सुख हेच आहे – विठोबाचं श्रीमुख पाहत राहणं, भक्तिपूर्वक त्याचं चिंतन करणं.
📌 निष्कर्ष: विठोबाच्या ध्यानातच परमानंद
विठोबाचं ध्यान केल्यावर मन शांत होतं, भक्तिरस जागतो. संत तुकाराम महाराजांनी जसं हे रूप वर्णन केलं आहे, तसंच ते आपल्या मनात साठवून ठेवणं म्हणजेच खरी भक्ती.
अभंग २: देवाचिये द्वारीं उभा क्षणभरी
देवाचिये द्वारीं उभा क्षणभरी ।
तेणें मुक्ति चारी साधियेल्या ॥१॥
हरि मुखें म्हणा हरि मुखें म्हणा ।
पुण्याची गणना कोण करी ॥२॥
असोनि संसारीं जिव्हे वेगु करी ।
वेदशास्त्र उभारी बाह्या सदा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे व्यासाचिया खुणें ।
द्वारकेचा राणा पांडवां घरीं ॥४॥
✨ अर्थ व भावार्थ:
१. देवाच्या दारी उभं राहणं म्हणजेच मुक्तीचं द्वार:
क्षणभर जरी भगवंताच्या मंदिराच्या दारी उभं राहिलो, तरी त्या भक्ताला चारही मुक्ती (सालोक्य, सारुप्य, सायुज्य, सामीप्य) प्राप्त होतात. ईश्वराच्या समीपतेचा क्षणही अत्यंत पुण्यदायक असतो.
२. हरीनामाचं उच्चार करणं म्हणजे अमाप पुण्य:
"हरी" हे भगवंताचं नाव जर मुखातून घेतलं, तर त्या पुण्याची गणनाच कोण करू शकेल? त्याचा आकलन करणंही अशक्य आहे. नामस्मरण हे सर्वश्रेष्ठ पुण्य आहे.
३. संसारी असूनही भगवंताचं स्मरण करणं श्रेष्ठ:
संसारात राहूनही ज्याची जिव्हा (जीभ) भगवंताच्या नावात गुंतलेली आहे, तो जणू वेदशास्त्रांची मूर्तीच आहे. संसारात राहूनसुद्धा अध्यात्म साधता येतं.
४. व्यासांची शिकवण – श्रीकृष्णाच्या कृपेचा महिमा:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, व्यास ऋषींनी दिलेल्या संकेतांप्रमाणेच श्रीकृष्ण — द्वारकेचा राजा — स्वतः पांडवांच्या घरी आले. भगवंत भक्तासाठी आपलेपणा दाखवतो, हेच त्याचं वैशिष्ट्य आहे.
📌 निष्कर्ष:
भगवंताच्या दारी क्षणभर उभं राहणंही मोक्षदायी ठरू शकतं. हरिनामाचं स्मरण अमर्याद पुण्य निर्माण करतं. संसारात राहूनही नामस्मरण करणारा श्रेष्ठ आहे. श्रीकृष्ण भक्तांच्या घरी येतो, हेच भक्तीचं महत्त्व आहे.
या अभंगामधून ज्ञानेश्वर महाराज आपल्याला शिकवतात की भक्ती, नामस्मरण आणि ईश्वरप्रेम हाच खरा धर्म आहे. केवळ बाह्य विधी नव्हे, तर अंतःकरणातील श्रद्धा महत्त्वाची आहे.
अभंग ३: चहूं वेदीं जाण साहिशास्त्रीं कारण
चहूं वेदीं जाण साहिशास्त्रीं कारण ।
अठराहीं पुराणें हरीसी गाती ॥१॥
मंथुनी नवनीता तैसें घे अनंता ।
वायां व्यर्थ कथा सांडी मार्ग ॥२॥
एक हरि आत्मा जीवशिव सम ।
वायां तू दुर्गमी न घालीं मन ॥३॥
ज्ञानदेवा पाठ हरि हा वैकुंठ ।
भरला घनदाट हरि दिसे ॥४॥
📚 अर्थ व भावार्थ:
१. वेद-शास्त्रांचा सार – हरीचं स्तुतीगान:
चारही वेद आणि सहा शास्त्रं ज्यांना ज्ञात आहेत, तेही सांगतात की अठरा पुराणांचं अंतिम सार हरीभक्तीच आहे. सर्व धार्मिक ग्रंथांचा उद्देश हा हरिनामाची स्तुती करण्यात आहे.
२. साराचा स्वीकार, निरर्थकतेचा त्याग:
जसं दूध ताक करून त्यातून लोणी काढावं, तसंच सर्व ज्ञानाचा सार भाग म्हणजे ईश्वरभक्तीचा मार्ग आहे. अनावश्यक चर्चा, वाद, विद्वत्ता दाखवण्याच्या गोष्टी टाळून, साध्या हृदयाने हरिनाम घ्या.
३. हरि म्हणजे आत्मा – द्वैत नाही:
संत म्हणतात, हरि म्हणजेच आत्मा आहे. जीव आणि शिव, भक्त आणि भगवान यांच्यातील भेद नष्ट करून समत्वभाव ठेवा.
४. हरिपाठ म्हणजे वैकुंठ – अनुभवसिद्ध समाधान:
ज्ञानेश्वर म्हणतात की, हरिपाठ म्हणजेच वैकुंठ आहे. जसा आकाशात मेघ गडगडाटाने भरून येतो, तसा भक्ताच्या मनात हरि अनुभवांनी भरतो.
📌 निष्कर्ष:
वेद-शास्त्रांचं सार हरिपाठात आहे. लोण्यासारखं सार तत्व हरीनामात आहे. आत्मा व हरि एकच असल्याचं भान ठेवा. हरिपाठ हेच वैकुंठाचं रूप आहे.
या अभंगामधून ज्ञानेश्वर महाराज आत्मज्ञान, भक्ती आणि एकत्व यांचा अनमोल संदेश देतात. हरिपाठाचे हे तत्त्वज्ञान खऱ्या आध्यात्मिक साधनेचा मार्ग दर्शवते.
अभंग ४: त्रिगुण असार, निर्गुण हें सार
त्रिगुण असार निर्गुण हें सार ।
सारासार विचार हरिपाठ ॥१॥
सगुण निर्गुण गुणांचें अगुण ।
हरिविणें मत व्यर्थ जाय ॥२॥
अव्यक्त निराकार नाहीं ज्या आकार ।
जेथुनी चराचर त्यासी भजें ॥३॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ।
अनंत जन्मांनीं पुण्य होय ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिपाठ म्हणजे सारासार विचार:
त्रिगुणात्मक (सत्त्व, रज, तम) हा जगाचा भाग म्हणजे असार, आणि त्यापलीकडचं निर्गुण तत्त्व हेच खरे सार आहे. हरिपाठ हा त्या सार आणि असार यातील फरक स्पष्ट करून देतो.
२. सगुण-निर्गुण हा वाद फोल ठरतो हरिविना:
सगुण म्हणजे रूपातील ईश्वर, निर्गुण म्हणजे निराकार परमेश्वर – पण दोन्ही गुणांच्या पलीकडे जाणारं ‘हरितत्त्व’ आहे. जर हरिनाम किंवा हरिपाठ नसेल, तर सगुण-निर्गुणावर चर्चा ही फक्त बौद्धिक कसरत ठरते.
३. अव्यक्त, निराकार – चराचरात भरलेला:
तो हरि अव्यक्त आहे, निराकार आहे, पण तरीही चराचर सृष्टीत त्याचा प्रत्येकात वास आहे. त्या मूळ कारणाची उपासना करा, कारण तोच सर्वत्र व्यापलेला आहे.
४. रामकृष्ण मनीं – ध्यानात जो हरि:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की ज्याच्या मनात राम-कृष्णाचं ध्यान जागृत झालं आहे, त्यानं अनंत जन्मांचं पुण्य मिळवलं आहे.
📌 निष्कर्ष:
त्रिगुणात्मक जग हे अस्थिर आहे, पण हरि हे स्थिर तत्त्व आहे. मतवादापेक्षा हरिनाम प्रभावी आहे. अव्यक्त असलेला हरि सर्वत्र आहे – त्यालाच ओळखा. रामकृष्णाचं स्मरण, हीच मोक्षाची दिशा.
या अभंगातून ज्ञानेश्वर महाराज निर्गुण भक्ती, आत्मविवेक, आणि तत्वज्ञानाचा गूढ संदेश देतात. हरिपाठ हे आत्मानुभवाचे साधन आहे, वादाचे नव्हे.
📿अभंग ५:भावेंवीण भक्ति भक्तिविण मुक्ति
भावेंवीण भक्ति भक्तिविण मुक्ति ।
बळेंवीण् शक्ति बोलु नये ॥१॥
कैसेनि दैवत प्रसन्न त्वरित ।
उगा राहें निवांत शिणसी वायां ॥२॥
सायासें करिसी प्रपंच दिननिशीं ।
हरिसी न भजसी कवण्या गुणें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणें हरिजप करणें ।
तुटेल धरणें प्रपंचाचें ॥४॥
🔍 अभंगाचा अर्थ / भावार्थ
१. भावविना भक्ती – शक्तिविना बोलणं व्यर्थ
जर भक्तीमध्ये भाव नसेल, तर ती भक्ती सुद्धा व्यर्थ आहे. जसं शक्तिविना बोलणं फोल वाटतं, तसं भावाशिवाय भक्ती म्हणजे केवळ कृती.
२. दैवत त्वरित प्रसन्न होत नाही – निष्क्रियतेला यश नाही
देव स्वतःहून प्रसन्न होईल, असं वाटत राहून जर आपण निष्क्रिय बसलो, तर केवळ थकवा येतो, परिणाम काही होत नाही.
३. प्रपंचात श्रम, पण हरिभजन नाही
आपण दिवसरात्र संसारासाठी झटतो, पण हरिनामासाठी वेळ देत नाही. मग आपल्यात हरिगुण कसे येतील?
४. ज्ञानेश्वरांचा सल्ला – हरिजप कर
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की, जो हरिनाम जपत राहतो, त्याचं संसारातलं आसक्त धरणं तुटून जातं आणि त्याला खरी शांती मिळते.
📌 निष्कर्ष: भावपूर्ण भक्तीच मुक्तीकडे नेते
भावाशिवाय भक्ती, आणि भक्तीशिवाय मुक्ति शक्य नाही. म्हणूनच संसार करताना हरिनामातही रमणं आवश्यक आहे. ज्ञानदेवांनी दिलेला मार्ग म्हणजे हरिजप – जो अंतःकरणातील आसक्ती तोडतो.
📿अभंग ६: योगयागविधि येणें नोहे सिद्धी
योगयागविधि येणें नोहे सिद्धी ।
वायांचि उपाधि दंभ धर्म ॥१॥
भावेंविण देव न कळे नि:संदेह ।
गुरुविण अनुभव कैसा कळे ॥२॥
तपेंवीण दैवत दिधल्याविण प्राप्त ।
गुजेंविण हित कोण सांगे ॥३॥
ज्ञानदेव सांगे दृष्टांताची मात ।
साधूचे संगती तरणोपाय ॥४॥
🔍 अभंगाचा अर्थ / भावार्थ
१. योगयाग विधी – केवळ कर्मकांड उपाधी
योग आणि याग यांसारख्या विधी केवळ वरवरच्या क्रिया आहेत, जर त्यामध्ये अंतःकरणाचा भाव नसेल, तर ती दंभमय धर्माचीच उपाधी होते.
२. भावाशिवाय देव समजत नाही, गुरुविना अनुभूती नाही
देवाची अनुभूती केवळ भावनेतून मिळते, याबाबत शंका नाही. आणि हे अनुभव कसे मिळतात, हे गुरुशिवाय समजणं अशक्य आहे.
३. तप व प्रसादाविना प्राप्ती नाही
तपश्चर्या किंवा देवाची कृपा नसेल, तर त्याची प्राप्ती होत नाही. आणि गूढ तत्व कोण सांगेल? ते फक्त योग्य मार्गदर्शकच सांगू शकतो.
४. ज्ञानेश्वरांचा उपदेश – साधुसंगत म्हणजे नौका
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, अनुभवांची मात म्हणजे दृष्टांत, आणि साधूंची संगती म्हणजेच संसाराच्या समुद्रातून पार होण्याचा मार्ग आहे.
📌 निष्कर्ष: भाव, गुरु आणि साधुसंगती – हेच खरी साधना
योग-याग, विधी-कर्म हे केवळ बाह्य आहेत. देवाची अनुभूती आणि मोक्षासाठी – भावपूर्ण भक्ती, सद्गुरूचा अनुभव आणि साधूंची संगत हाच खरा मार्ग आहे, असे ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात.
📿अभंग ६:साधुबोध झाला तो नुरोनियां ठेला
साधुबोध झाला तो नुरोनियां ठेला ।
ठायींच मुराला अनुभवें ॥१॥
कापुराची वाती उजळली ज्योति ।
ठायींच समाप्ति झाली जैसी ॥२॥
मोक्षरेखे आला भाग्यें विनटला ।
साधूंचा अंकिला हरिभक्त ॥३॥
ज्ञानदेवा गोडी संगति सज्जनीं ।
हरि दिसे जनीं वनी आत्मतत्वीं ॥४॥
🔍 अभंगाचा अर्थ / भावार्थ
१. साधूंचा बोध – अंतर्मनात स्थिर होतो
जेव्हा साधूंचा बोध (सत्यज्ञान) प्राप्त होतो, तेव्हा तो मनात खोलवर मुरतो आणि अनुभवातून जाणवतो – तो फक्त ऐकण्यापुरता राहत नाही.
२. कापूर उजळल्यावर ज्योतीसह विलीन – त्याचं प्रतीक
जसं कापूर जळल्यावर त्याचं अस्तित्व उरत नाही, तशीच साधनेत भक्ताची देहभानसुद्धा नष्ट होते – आत्मा आत्मतत्त्वात विलीन होतो.
३. मोक्षरेषा – साधूंच्या संगतीत भाग्य उजळते
ज्याच्या भाळी मोक्षरेषा असते, त्याला साधूंची संगत लाभते आणि तो हरिभक्त म्हणून ओळखला जातो. हे सौभाग्य सहज मिळत नाही.
४. ज्ञानेश्वर सांगतात – सज्जन संगतीत हरिप्रत्यक्ष
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की सज्जनांच्या संगतीतच हरि सर्वत्र दिसतो – माणसात, वनात, आणि आत्मतत्त्वातही.
📌 निष्कर्ष: सज्जन संगतीत हरि प्रकटतो
साधूंचा बोध आणि सज्जनांची संगती हेच आत्मानुभवाचे खरे मार्ग आहेत. शरीरसापेक्ष दृष्टिकोन नष्ट होऊन, आत्मरूप हरि सर्वत्र जाणवतो – हेच ज्ञानेश्वर महाराजांचे अंतिम तत्त्वज्ञान.
📿अभंग ८ : पर्वताप्रमाणे पातक करणें
पर्वताप्रमाणे पातक करणें ।
वज्रलेप होणें अभक्तासी ॥१॥
नाहीं ज्यांसी भक्ति ते पतित अभक्त ।
हरिसी न भजत दैवहत ॥२॥
अनंत वाचाळ बरळती बरळ ।
त्यां कैंचा दयाळ पावे हरि ॥३॥
ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान ।
सर्वांघटीं पूर्ण एक नांदे ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. पर्वताप्रमाणे पातक करणें - वज्रलेप होणें अभक्तासी:
जो अभक्त आहे, त्याचं पाप पर्वताच्या आकाराचं आणि ते वज्रप्रमाणे कठोर आहे. त्याच्या जीवनातील अडचणी आणि दुखः हे त्याच्या पापामुळेच होत आहेत.
२. नाहीं ज्यांसी भक्ति ते पतित अभक्त:
जो व्यक्ती भक्ति आणि हरिपाठ करण्यास असमर्थ आहे, तो पतित आहे. त्याला आत्मविकास आणि ईश्वरप्राप्तीसाठी योग्य मार्ग नाही.
३. अनंत वाचाळ बरळती बरळ:
जे लोक निरर्थक आणि अनंत बोलत असतात, त्यांना दयाळ का मिळणार? त्यांचं वागणं केवळ फोल आहे.
४. ज्ञानदेवा प्रमाण आत्मा हा निधान:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की आत्मा तो एक निधान आहे, जो सर्वशक्तिमान आणि पूर्ण आहे. सर्व जगाच्या गाभ्यात त्याचं अस्तित्व आहे.
📌 निष्कर्ष:
अभंगात दाखवलेली भक्ति आणि आत्मविकासाची साधना ही कठोर आहे, परंतु ती आपल्या जीवनातील दु:ख आणि अडचणींना दूर करू शकते. योग्य भक्ति आणि हरिपाठानेच जीवनाचा साक्षात्कार होतो.
ज्ञानेश्वर महाराज हे अभंगांद्वारे आत्मा, भक्ति, आणि दया यांचा गूढ संदेश देतात. त्यांचा मार्ग भक्तिपंथाचा आहे.
📿अभंग ९ : संतांचे संगतीं मनोमार्ग गती
संतांचे संगतीं मनोमार्ग गति ।
आकळावा श्रीपति येणें पंथें ॥१॥
रामकृष्ण वाचा भाव हा जीवाचा ।
आत्मा जो शिवाचा राम जप ॥२॥
एकतत्व नाम साधिती साधन ।
द्वैताचें बंधन न बाधिजे ॥३॥
नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली ।
योगियां साधली जीवनकळा ॥४॥
सत्वर उच्चार प्रल्हादीं बिंबला ।
उद्धवा लाधला कृष्णदाता ॥५॥
ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ ।
सर्वत्र दुर्लभ विरळा जाणे ॥६॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. संतांचे संगतीं मनोमार्ग गति:
जेव्हा मनुष्य संतांच्या संगतीत असतो, तेव्हा त्याचा मनोमार्ग सुधारतो. त्याला श्रीपति (भगवान) प्राप्त होण्याचा मार्ग मिळतो, आणि तो सत्याच्या पंथावर चालू लागतो.
२. रामकृष्ण वाचा भाव हा जीवाचा:
राम आणि कृष्णाच्या वचनांनी आणि भावाने, जीवाचा आत्मा शुद्ध होतो. त्याचे शुद्धीकरण आणि त्याची परमात्म्याशी एकता रामजपामुळे साधता येते.
३. एकतत्व नाम साधिती साधन:
नामस्मरण हे एक तत्त्व आहे, जे साधकांना द्वैताच्या बंधनापासून मुक्त करून एकात्मतेचा अनुभव देते. नाम साधनाने ते एकत्व साधतात.
४. नामामृत गोडी वैष्णवां लाधली:
वैष्णव भक्तांची जीवनशक्ती आणि त्यांच्या साधनेला मिळालेले गोड नामामृत, त्यांची योग्यता आणि जीवनाची कळा यामध्ये समृद्धी आणते.
५. सत्वर उच्चार प्रल्हादीं बिंबला:
प्रल्हादाचा हृदय आणि जीवन उच्चार केल्याने श्रीकृष्णाची कृपा मिळवतो. उद्धवाने कृष्णाच्या कृपेने ब्राह्मण्याची दिशा प्राप्त केली.
६. ज्ञानदेव म्हणे नाम हें सुलभ:
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की नामस्मरण हे सर्वांत सोपे आणि सुलभ साधन आहे. हे सर्वत्र उपलब्ध आहे, पण ते विरळाचं आणि दुर्लभ आहे.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून स्पष्ट आहे की संतांची संगती आणि नामस्मरण हे आत्मज्ञान आणि आत्मविकासाचे सर्वोत्तम साधन आहेत. प्रत्येकाला भक्ति आणि साधना करायला मार्गदर्शन करणारे या अभंगामध्ये आहेत.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगात भक्तिपंथाच्या सर्वोत्तम साधनांचा उपदेश देतात. नामस्मरण हे आत्मज्ञानाच्या साधनेचे साधन आहे.
📿अभंग १० : विष्णुविण जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान
विष्णुविण जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान ।
रामकृष्णीं मन नाहीं ज्याचें ॥१॥
उपजोनी करंटा नेणें अद्वय वाटा ।
रामकृष्णीं पैठा कैसेनी होय ॥२॥
द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान ।
तया कैचें कीर्तन घडे नामीं ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान ।
नामपाठ मौन प्रपंचाचे ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. विष्णुविण जप व्यर्थ त्याचें ज्ञान:
जो विष्णूचा जप करतो पण त्याचं मन योग्य नाही, त्याचं ज्ञान व्यर्थ आहे. राम आणि कृष्णाची भक्ती आणि त्यांचं ध्यान योग्य असावं लागते.
२. उपजोनी करंटा नेणें अद्वय वाटा:
जो व्यक्ति आत्म्याच्या अद्वय तत्त्वाची पूजा करत नाही, त्याला राम आणि कृष्णाची कृपा कशी मिळणार? त्याचं जीवन अद्वय मार्गावर असायला हवं.
३. द्वैताची झाडणी गुरुविण ज्ञान:
द्वैताचा विचार (ज्याच्यात दोन अस्तित्व मानले जातात) हे गुरुच्या मार्गदर्शनाशिवाय ज्ञान प्राप्त करू शकत नाही. गुरुची कीर्तन ही नामस्मरणाचा मार्ग दाखवते.
४. ज्ञानदेव म्हणे सगुण हें ध्यान:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की सगुण (रूपात्मक) ध्यान आणि नामस्मरण हा प्रपंचाच्या स्वरूपावर बरेच प्रभाव टाकतो. हे साधन प्रपंचातील नित्यस्मरण आणि शांतीसाठी आवश्यक आहे.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून स्पष्ट आहे की विष्णु आणि कृष्णाची भक्ती योग्य मार्गावर असायला हवी. द्वैत आणि अद्वय विचारांचे ज्ञान गुरुच्या मार्गदर्शनाशिवाय पूर्ण होऊ शकत नाही. नामस्मरण हा एक महत्त्वाचा साधन आहे जो प्रपंचातील शांती आणि उद्धाराची दिशा दाखवतो.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तिपंथाच्या सर्वश्रेष्ठ साधनांचा उपदेश देतात. नामस्मरण आणि गुरुच्या मार्गदर्शनाने जीवन साधता येते.
📿अभंग ११ : त्रिवेणीसंगमीं नाना तीर्थे भ्रमी
त्रिवेणीसंगमीं नाना तीर्थे भ्रमी ।
चित्त नाहीं नामीं तरी तें व्यर्थ ॥१॥
नामासी विन्मुख तो नर पापिया ।
हरिवीण धांवया न पावे कोणी ॥२॥
पुराणप्रसिद्ध बोलिले वाल्मीक ।
नामें तीन्ही लोक उद्धरती ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरीचें ।
परंपरा त्याचें कुळ शुद्ध ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. त्रिवेणीसंगमीं नाना तीर्थे भ्रमी:
त्रिवेणीसंगम म्हणजे तीन नद्यांचा संगम, जिथे अनेक तीर्थयात्रा घेतल्या जातात. परंतु, जे व्यक्ती नामस्मरण करत नाहीत, त्यांची तीर्थयात्रा व्यर्थ आहे, कारण त्यांचे चित्त शुद्ध नसते.
२. नामासी विन्मुख तो नर पापिया:
जो व्यक्ती नामापासून विमुख असतो, तो पापी आहे. हरिविना तो कधीही मोक्ष किंवा उद्धार प्राप्त करू शकत नाही.
३. पुराणप्रसिद्ध बोलिले वाल्मीक:
वाल्मिकी ऋषींच्या पुराणवचनानुसार, नामस्मरणानेच तीनही लोक (भूत, वर्तमान, भविष्य) उद्धरले जातात. नामानेच सर्वांची पापे नष्ट होतात.
४. ज्ञानदेव म्हणे नाम जपा हरीचें:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की जो व्यक्ती हरिनाम जपतो, तो नक्कीच शुद्ध होतो. त्याची कुळही शुद्ध होईल, कारण परंपरा आणि भक्ति हे शुद्धतेचे मुख्य साधन आहेत.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून स्पष्ट आहे की नामस्मरण हे जीवनातील सर्वोत्तम साधन आहे. तीर्थयात्रेच्या आधी आणि तत्त्वज्ञानाच्या आधी नामस्मरण आवश्यक आहे. ज्ञानेश्वर महाराजाने सांगितले की हरिनाम हा सर्व पापांच्या नाशासाठी आणि शुद्धतेसाठी सर्वोत्तम साधन आहे.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तिपंथाचे सर्वोत्तम साधन, हरिनाम जप, दर्शवतात. नामस्मरणाने जीवन शुद्ध होऊन मोक्षाची प्राप्ती होईल.
📿अभंग १२ : हरि उच्चारणीं अनंत पापराशी
हरि उच्चारणीं अनंत पापराशी ।
जातील लयासी क्षणमात्रे ॥१॥
तृण अग्निमेळें समरस झालें ।
तैसें नामें केलें जपतां हरि ॥२॥
हरि उच्चारण मंत्र पै अगाध ।
पळे भूतबाधा भेणे तेथें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ ।
न करवे अर्थ उपनिषदां ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरि उच्चारणीं अनंत पापराशी:
हरिचं उच्चारण करणं, अनंत पापांना क्षणभरात नष्ट करायला सक्षम आहे. या उच्चारणाने आपला सर्व पापाचा बंधन तुटतो.
२. तृण अग्निमेळें समरस झालें:
जसं तृण व अग्नि एकत्र होऊन पूर्णपणे एकसारखे होतात, त्याचप्रमाणे नामस्मरण केल्याने भक्त आणि हरि एक होतात, त्याचा अनुभव साक्षात्कार होतो.
३. हरि उच्चारण मंत्र पै अगाध:
हरिचं उच्चारण हे मंत्राच्या समान आहे, जे अगाध शक्तीवर आधारित आहे. यामुळे भूत, पिशाच किंवा कोणत्याही प्रकाराच्या आध्यात्मिक अडचणी दूर होतात.
४. ज्ञानदेव म्हणे हरि माझा समर्थ:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरि हा सर्व विश्वाचा समर्थ आहे, जो आपल्या भक्तांसाठी सर्व अडचणी दूर करू शकतो. तो निर्गुण आहे आणि उपनिषदामध्ये त्याचा शरण घेतल्यावरच आत्मसाक्षात्कार होतो.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून स्पष्ट आहे की हरि उच्चारणामुळे भक्तीच्या मार्गावर असलेल्या व्यक्तीचे सर्व पाप समाप्त होतात. नामस्मरण अत्यंत शक्तिशाली आहे आणि यामुळे आत्मा शुद्ध होतो. ज्ञानेश्वर महाराजाचा संदेश आहे की हरि या समर्थ ईश्वराच्या नामस्मरणाने शरणागत होतं आणि आत्मज्ञान प्राप्त होतं.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे हरि उच्चारणाच्या शक्तीचे महत्व सांगतात. नामस्मरण हे सर्व अडचणी आणि पापांना नष्ट करणारे आहे.
📿अभंग १३: तीर्थ व्रत नेम भावेंविण सिद्धि
तीर्थ व्रत नेम भावेंविण सिद्धि ।
वायांचि उपाधि करिसी जनां ॥१॥
भावबळें आकळे येऱ्हवीं नाकळे ।
करतळीं आंवळे तैसा हरि ॥२॥
पारियाचा रवा घेतां भूमिवरी ।
यत्न परोपरी साधन तैसें ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण ।
दिधलें संपूर्ण माझे हातीं ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. तीर्थ व्रत नेम भावेंविण सिद्धि:
तीर्थयात्रा किंवा व्रत असे काहीही नियम आणि विधी पूर्णपणे भाव व devotion न करता केले तरी सिद्धि मिळवली जात नाही. त्या सर्व गोष्टींचा योग्य भाव असावा लागतो.
२. भावबळें आकळे येऱ्हवीं नाकळे:
जेव्हा मनुष्य भावाच्या बळावर हरि किंवा ईश्वराचे चिंतन करतो, तेव्हा त्याला साक्षात्कार होतो, जेव्हा भाव नाही, तेव्हा काहीच लाभ होत नाही.
३. पारियाचा रवा घेतां भूमिवरी:
पाटीवर तुंबा किंवा रवा ओतल्यास तिथे त्याची शक्ती एकत्रित होईल, तसेच परोपकाराच्या मार्गावर एकत्रित होऊन साधना केली पाहिजे, नंतरच त्याला यथार्थ रूप मिळते.
४. ज्ञानदेव म्हणे निवृत्ति निर्गुण:
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात की हरि हा निर्गुण आहे, त्याला विचार आणि भावनांच्या पलीकडे ओळखले पाहिजे. तो सद्गुणांच्या पलीकडून स्पष्ट होतो आणि जेव्हा त्या द्वारे आपला मार्ग पुरा होतो, तेव्हा तो सर्वांचा मार्गदर्शक ठरतो.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून स्पष्ट आहे की सिध्दी आणि आत्मज्ञान मिळवण्यासाठी भाव आणि श्रद्धा महत्वाचे आहे. तीर्थ व्रत वगैरे गोष्टी मात्र योग्य भाव आणि अंतःकरणाच्या शुद्धतेसाठीच केली पाहिजे. हरि हा निर्गुण आहे, त्याला ओळखून, त्याच्या उपास्य रूपांनंतरच जीवनात योग्य मार्ग उलगडतो.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तिपंथाच्या अत्यंत गूढ शिक्षेचे ज्ञान देतात. नामस्मरण आणि समर्पण हेच जीवनाचा उत्तम मार्ग आहेत.
📿अभंग १४: समाधि हरिची सम सुखेंवीण
समाधि हरिची सम सुखेंवीण ।
न साधेल जाण द्वैतबुद्धि ॥१॥
बुद्धीचें वैभव अन्य नाहीं दुजें ।
एका केशवराजें सकळ सिद्धि ॥२॥
ऋद्धि सिद्धि निधी अवघीच उपाधि ।
जंव त्या परमानंदीं मन नाहीं ॥३॥
ज्ञानदेवी रम्य रमलें समाधान ।
हरिचें चिंतन सर्वकाळ ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. समाधि हरिची सम सुखेंवीण:
हरिच्या समाधीला त्याच्या भावनात्मक सुखाच्या पलीकडं ठेवणारा असा अनुभव असतो. तो द्वैतबुद्धीला पार करतो आणि एका शुद्ध ज्ञानाच्या स्थितीत जातो.
२. बुद्धीचें वैभव अन्य नाहीं दुजें:
बुद्धीचे सामर्थ्य अनंत आहे, परंतु त्याची खरी महत्त्वता केवल एकाग्रतेत आहे. हरि परमानंद असताना दुसरे सर्व क्षणिक आहे.
३. ऋद्धि सिद्धि निधी अवघीच उपाधि:
ऋद्धि आणि सिद्धी ह्या सर्व उपाधींचे गाठणी हे मानवाच्या समर्पणावर आधारित असते. परंतु त्या पलीकडे परम आनंदाची अवस्था असते, जेथे मन शांत व स्थिर असतो.
४. ज्ञानदेवी रम्य रमलें समाधान:
ज्ञानदेवीने ज्ञानाचा तो रमणीय अनुभव घेतला, ज्यामध्ये तिचा मन हरिच्या चिंतनामध्ये एकरूप झाले आहे. तेच सर्वोच्च समाधान आहे.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की समर्पण, शुद्ध बुद्धी, आणि हरिच्या चिंतनामुळे भक्तांना मोक्षाची प्राप्ती होते. प्रत्येक जाणीव ही द्वैतबुद्धीला पार करत एका दिव्य स्थितीत पोहोचते. हे शुद्ध समाधीचे रूप आहे.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तांना समाधी, शुद्ध चिंतन, आणि परम आनंदाचा मार्ग दर्शवतात.
📿अभंग १५: नित्य सत्य मित हरिपाठ ज्यासी
नित्य सत्य मित हरिपाठ ज्यासी ।
कळीकाळ त्यासी न पाहे दृष्टी ॥१॥
रामकृष्ण उच्चार अनंतराशी तप ।
पापाचे कळप पळती पुढें ॥२॥
हरि हरि हरि मंत्र हा शिवाचा ।
म्हणती जे वाचा तयां मोक्ष ॥३॥
ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम ।
पाविजे उत्तम निजस्थान ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. नित्य सत्य मित हरिपाठ ज्यासी:
जो व्यक्ती नियमितपणे हरिपाठ करतो, त्याच्याशी नित्य सत्य जुळलेले असते. त्याला कळीकाळ किंवा अपवादाचा सामना करावा लागत नाही, कारण त्याची दृष्टि सर्वशक्तिमान परमतत्त्वावर असते.
२. रामकृष्ण उच्चार अनंतराशी तप:
जो व्यक्ती रामकृष्ण मंत्र उच्चारतो, तो तपाच्या मार्गावर चालतो. त्याच्या पापांचा नाश होतो, आणि तो पुढे महान कार्यासाठी सज्ज होतो.
३. हरि हरि हरि मंत्र हा शिवाचा:
हरि मंत्र म्हणजे एक प्रकारचा शिवमंत्र आहे, जो व्यक्ती नियमितपणे जपतो, त्याला मोक्ष प्राप्ती मिळते. या मंत्राचा उच्चार आत्मज्ञान आणि पापांच्या मुक्तीचा मार्ग आहे.
४. ज्ञानदेवा पाठ नारायण नाम:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की ज्याने नारायणाचा नाम जपला, त्याला सर्वोत्तम स्थान प्राप्त होईल. नामस्मरण हे जीवनातील सर्वश्रेष्ठ साधन आहे.
📌 निष्कर्ष:
अभंगातून ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरिपाठ आणि नामस्मरण हे नित्य सत्य आहे. रामकृष्ण मंत्र आणि शिवमंत्र जपल्याने व्यक्ती मोक्ष प्राप्त करतो. सत्य आणि भक्तिरहिता साधना म्हणजेच जीवनातील सर्वोत्तम मार्ग आहे.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तांना आत्मज्ञान, तप, आणि हरि मंत्राच्या महत्त्वाचा गूढ संदेश देतात. नामस्मरण हे जीवनातील सर्वोच्च साधन आहे.
📿अभंग १६: एक नाम हरि द्वैतनाम दुरी
एक नाम हरि द्वैतनाम दुरी ।
अद्वैत कुसरी विरळा जाणें ॥१॥
समबुद्धि घेतां समान श्रीहरि ।
शमदमांवरी हरि झाला ॥२॥
सर्वांघटीं राम देहांदेहीं एक ।
सूर्य प्रकाशक सहस्ररश्मी ॥३॥
ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा ।
मागिलिया जन्मा मुक्त झालों ॥४
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. एक नाम हरि द्वैतनाम दुरी:
हरि या एकनामाचा उच्चार करण्यामध्ये द्वैतनामांची परिभाषा नाही. या नामात अद्वैत तत्व आहे, आणि ते एकद्वैतीय तत्त्व समजून ते अनुभवता येते.
२. समबुद्धि घेतां समान श्रीहरि:
समबुद्धीच्या स्थितीत शुद्ध मनाने, प्रत्येक व्यक्तीला श्रीहरि समान पंढरपूरच्या पंढरपूर असतो. त्याच्या अंतर्मनातील शमदामावर तत्त्वज्ञानाचा आकाश असतो.
३. सर्वांघटीं राम देहांदेहीं एक:
राम हा एक अद्वैत असलेल्या स्वरूपाचा असतो, जो प्रत्येक अंगांमध्ये एकसारखा असतो. जसा सूर्य किव्हा सहस्ररश्मीच्या प्रकाशाने संपूर्ण जग प्रसारित होत आहे, तसाच राम सर्वांघटीं दिसतो.
४. ज्ञानदेवा चित्तीं हरिपाठ नेमा:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की चित्तात हरिपाठ नियमितपणे असावा. ज्याने हरीचे स्मरण केले आणि हरि नामाचा जप केला, त्याने मागिल जन्मांमध्ये मुक्तता प्राप्त केली आहे.
📌 निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरि नामाचा जप म्हणजे अद्वैतत्वाची शरणागति. प्रत्येक चित्त शुद्ध करते, त्यातून जीवनाला मुक्ततेची दिशा मिळते. परमपिता श्रीरामाचे चिंतन हीच योग्य दिशा आहे.
ज्ञानेश्वर महाराज या अभंगाद्वारे भक्तांना अद्वैत अनुभव, शुद्ध चिंतन आणि हरिपाठाच्या शक्तीचे गूढ संदेश देतात.
📿अभंग १७: हरिनाम जपे तो नर दुर्लभ
हरिनाम जपे तो नर दुर्लभ ।
वाचेसी सुलभ रामकृष्ण ॥१॥
राम कृष्ण नामीं उन्मनी साधली ।
तयासी लाधली सकळ सिद्धी ॥२॥
सिद्धि बुद्धि धर्म हरिपाठीं आले ।
प्रपंची निवाले साधुसंगे ॥३॥
ज्ञानदेवा नाम रामकृष्ण ठसा ।
येणें दशदिशा आत्माराम ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिनाम जपे तो नर दुर्लभ:
हरि नामाचा जप करणारा व्यक्ती दुर्मिळ असतो. जे लोक रामकृष्णाच्या नामाचा उच्चार करतात, त्यांना एक अद्भुत लाभ मिळतो.
२. राम कृष्ण नामीं उन्मनी साधली:
रामकृष्णाच्या नामाच्या जपाने मनोवस्थेतील साधना पूर्ण होऊन सिद्धी प्राप्त होऊ शकते. त्याला संपूर्ण सिद्धी मिळते, ज्यामुळे त्याचे जीवन समृद्ध होते.
३. सिद्धि बुद्धि धर्म हरिपाठीं आले:
प्रत्येक हरिपाठीला सिद्धी, बुद्धी, आणि धर्म प्राप्त होतात. साधुसंप्रदायाच्या सहवासाने त्यांचा प्रपंच शुद्ध होतो.
४. ज्ञानदेवा नाम रामकृष्ण ठसा:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की रामकृष्णाचा नाम धारण केल्याने आत्मा शुद्ध होतो. या नामाचा उच्चार समस्त दिशांत फैलवला जातो आणि आत्माराम प्राप्त होतो.
📌 निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की रामकृष्णाच्या नामाचा जप साधकाचे जीवन परिपूर्ण करतो. या नामाने सर्वांगिण सिद्धी मिळवता येते आणि आत्मसाक्षात्काराची दिशा खुलते.
या अभंगातून ज्ञानेश्वर महाराज साधकांना रामकृष्ण नामाच्या महिमेचे गूढ संदेश देतात. साधना आणि भक्ति केल्याने जीवन शुद्ध होते.
📿अभंग १८: हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय
हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय ।
पवित्रचि होय देह त्याचा ॥१॥
तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप ।
चिरंजीव कल्पकोटि वैकुंठीं नांदे ॥२॥
मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार ।
चतुर्भुज नर हो‌ऊनि ठेले ॥३॥
ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें ।
निवृत्तीनें दिधले माझे हातीं ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिपाठकीर्ति मुखें जरी गाय:
जो हरिपाठाचा कीर्ति मुखाने गातो, त्याचा देह पवित्र होतो. हे सांगते की हरिपाठाचे उच्चारण शुद्धतेचा स्रोत आहे.
२. तपाचे सामर्थ्ये तपिन्नला अमूप:
तपाच्या सामर्थ्यामुळे तपस्वी अमर होतात. त्यांचे तप त्यामुळे अगाध असते, आणि ते चिरंजीव होतात. या तपाचे परिणाम, एक कल्पकोटी जाऊन वैकुंठासारखे सुख देतात.
३. मातृपितृभ्राता सगोत्र अपार:
जो व्यक्ती हरिपाठ करतो, तो मातृ-पितृ आणि सगोत्रातून अपार पुण्य प्राप्त करतो. त्याच्याकडे चार भुजा असलेल्या भगवानाचे रूप असते, आणि तो एक अद्वितीय अस्तित्व असतो.
४. ज्ञान गूढ गम्य ज्ञानदेवा लाधलें:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की ज्ञान हे गूढ आणि गहन आहे, आणि ते प्राप्त केले पाहिजे. त्यांनी निवृत्तीनुसार हे ज्ञान आपल्या हातात दिले आहे.
📌 निष्कर्ष:
हा अभंग दर्शवतो की हरिपाठाचे साधन आयुष्याला पवित्र करते आणि तपाच्या माध्यमातून मनुष्य अत्यंत दिव्य आणि शुद्ध बनतो. त्याच्या तपाच्या परिणामस्वरूप त्याला चिरंजीवतेचा, पुण्याचा आणि भगवंताच्या आश्रयाचा लाभ होतो.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज शुद्धतेची आणि हरिपाठाच्या महत्तेची गूढता सांगतात, तसेच तपाच्या माध्यमातून जीवनाची उच्चता दर्शवतात.
📿अभंग १९: हरिवंशपुराण हरिनाम संकीर्तन
हरिवंशपुराण हरिनाम संकीर्तन ।
हरिविण सौजन्य नेणें कांहीं ॥१॥
त्या नरा लाधलें वैकुंठ जोडलें ।
सकळ घडलें तीर्थाटन ॥२॥
मनोमार्गें गेला तो तेथे मुकला ।
हरिपाठीं स्थिरावला तोचि धन्य ॥३॥
ज्ञानदेवा गोडी हरिनामाची जोडी ।
वरामकृष्णीं आवडि सर्वकाळ ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिवंशपुराण हरिनाम संकीर्तन:
हरिवंश पुराण आणि हरिनाम संकीर्तन हे दोन्ही अत्यंत पवित्र आणि शक्तिशाली उपाय आहेत. हे सर्व जगाच्या कल्याणासाठी उपयोगी आहेत, आणि त्यात कोणतेही सौजन्य किंवा विकार नाही.
२. जो व्यक्ति हरिपाठ करते तो वैकुंठाला पोहोचतो:
जो व्यक्ति हरिनाम आणि हरि संकीर्तन करतो, त्याला वैकुंठ प्राप्त होते, जे त्याचे तीर्थाटन समान असते. त्याला ईश्वराशी जवळीक साधता येते.
३. मनोमार्गे स्थिरता आणि समाधान:
जो व्यक्ति मनोमार्गाने हरि प्राप्त करण्याचा प्रयत्न करतो, तो स्थिर होतो आणि समर्पित होतो. त्याचा मार्ग दिलासा देणारा असतो आणि तो धन्य होतो.
४. ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या गोडीची महत्ता:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरिनामाची गोडी अत्यंत मनोहर आहे. राम आणि कृष्ण यांच्या नामाचा जप सर्वकाळ अवश्यक आहे, कारण तेच शांती आणि सुखाचे स्त्रोत आहेत.
📌 निष्कर्ष:
हा अभंग सांगतो की हरिनाम आणि हरिसंकीर्तन हे मानवाच्या कल्याणासाठी अत्यंत महत्त्वाचे आहेत. त्याने जीवनाला शांती, समृद्धी आणि दिव्यता प्राप्त होते. ज्ञानेश्वर महाराज यांच्या शिक्षणानुसार, हरिपाठाच्या उच्चारामुळे सर्व गोष्टी सुकर होतात.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरिनाम हे जीवनातील सर्वोत्तम साधन आहे, आणि त्याच्या माध्यमातून मोक्ष प्राप्त होतो. रामकृष्णांच्या नामाने जीवन बदलता येते.
📿अभंग २०: नामसंकीर्तन वैष्णवांची जोडी
नामसंकीर्तन वैष्णवांची जोडी ।
पापे अनंत कोटी गेली त्यांची ॥१॥
अनंत जन्मांचे तप एक नाम ।
सुगम हरिपाठ ॥२॥
योग याग क्रिया धर्माधर्म माया ।
गेले ते विलया हरिपाठीं ॥३॥
ज्ञानदेवी यज्ञ याग क्रिया धर्म ।
हरिविण नेम नाहीं दुजा ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. नामसंकीर्तन आणि पापांचे नाश:
वैष्णवांची जोडी म्हणजे हरिनामाचे संकीर्तन करणे, जे पापांचे नाश करते. अनंत जन्माचे पाप दूर होत जाते आणि त्या व्यक्तीला परमशांती प्राप्त होते.
२. एक नाम आणि अनंत तप:
एका नामाचा उच्चार करणे हे अनंत जन्मांचे तप सार्थ ठरवते. सुगम हरिपाठ म्हणजे आत्मशुद्धता आणि मोक्षाचा मार्ग आहे.
३. योग, याग, आणि धर्म:
योग, याग, क्रिया, धर्म आणि अधर्म याची माया विलीन होऊन, हरिपाठी हे सर्व विकार पार करून आत्मशुद्ध होतात.
४. यज्ञ आणि धर्माचा सार्थक अर्थ:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, यज्ञ, याग, आणि धर्माच्या सर्व क्रियांची महत्ता हरिविना नाही. परमेश्वराचे ध्यानच सर्वोत्तम आहे.
📌 निष्कर्ष:
हरिनाम संकीर्तन हे पापांच्या नाशासाठी अत्यंत शक्तिशाली आहे. त्याचे नियमित उच्चार ही एकात्मतेचा मार्ग आहे. ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, हरि विना सर्व धर्म अधूरे आहेत, आणि त्याच्याच आचरणातून जीवनाची शुद्धता साधता येते.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज हरिनामाच्या महत्तेचे वर्णन करतात. त्यांनी सांगितले आहे की एकच नाम सर्व कर्मांची सिद्धी साधतो.
📿अभंग २१: वेदशास्त्रपुराण श्रुतिचे वचन
वेदशास्त्रपुराण श्रुतिचे वचन ।
एक नारायण सार जप ॥१॥
जप तप कर्म हरिविण धर्म ।
वा‌उगाचि श्रम व्यर्थ जाय ॥२॥
हरिपाठीं गेले ते निवांतचि ठेले ।
भ्रमर गुंतले सुमनकळिके ॥३॥
ज्ञानदेवी मंत्र हरिनामाचे शस्त्र ।
यमें कुळगोत्र वर्जियेले ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. वेद आणि शास्त्रांचं महत्त्व:
वेदशास्त्र आणि पुराण हे सर्वश्रेष्ठ वचन देतात, आणि त्या वचनाचे अनुसरण केल्याने एकच परमेश्वर, श्री नारायण, सर्वांगीण होता आहे. त्याचं उच्चारण जप म्हणून सर्व महत्त्वाचं आहे.
२. जप, तप, कर्म – हरिविना सर्व प्रयत्न व्यर्थ:
जप, तप, आणि कर्म हे सर्व हरिविना व्यर्थ ठरतात. त्यात तोटा आहे कारण ते सर्व काही परमेश्वराच्या भजने आणि ध्यानातूनच सार्थ होतात.
३. हरिपाठींचा शुद्ध मार्ग:
हरिपाठी हे सर्व कार्य शांति आणि निर्विकारतेने पार करतात. जसे भ्रमर सुमनकळ्यांमध्ये गुंतले जातो, तशाच त्या हरिपाठींनी जीवनाच्या सर्व कष्टांना शांततेत बदलले आहे.
४. मंत्र आणि हरिनामाचे महत्त्व:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की हरिनामाचा मंत्र हे एक शस्त्र आहे, जे कुळगोत्र आणि इतर बंधनांपासून मुक्त करून आत्मविकास साधते.
📌 निष्कर्ष:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की जप, तप, आणि कर्म हे हरिपाठाच्या मार्गाने शुद्ध होते. नाम जप ही एक शक्तिशाली साधना आहे, जी कुळगोत्र, वंश, आणि इतर बाबींपासून मुक्त करते. परमेश्वराच्या भजनातच सर्व शांति आणि मोक्ष आहे.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज हरिनामाच्या महत्तेचे वर्णन करतात आणि जप, तप, आणि कर्माच्या मागे असलेली गूढता स्पष्ट करतात.
📿अभंग २२: काळ वेळ नाम उच्चारितां नाही
काळ वेळ नाम उच्चारितां नाही ।
दोन्ही पक्ष पाहीं उद्धरती ॥१॥
रामकृष्ण नाम सर्व दोषां हरण ।
जडजीवां तारण हरि एक ॥२॥
हरिनाम सार जिव्हा या नामाची ।
उपमा त्या देवाची कोण वानी ॥३॥
ज्ञानदेवा सांग झाला हरिपाठ ।
पूर्वजां वैकुंठ-मार्ग सोपा ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. काळ आणि वेळ नाहीत नामाच्या उच्चारणावर प्रभाव:
जो व्यक्ती नामाचा उच्चार करतो, त्याला काळ आणि वेळ यांचा प्रतिबंध नाही. दोन्ही पक्ष (शरीर व आत्मा) नामाच्या उच्चारणाने उद्धार होतात.
२. रामकृष्ण नामाचा सामर्थ्य:
रामकृष्ण नामामुळे सर्व दोष नष्ट होतात आणि जड (मूळ) आणि जीवात्मा यांना उद्धार होतो. हरि एकच जीवनाच्या उद्धारक आहेत.
३. हरिनामाचे महत्व:
हरिनाम हा सर्वोच्च सार आहे. जिव्हेने जो नाम उच्चारला, त्याच्याशी तुलना करण्यासाठी देवाचे उदाहरण कुणी देऊ शकणार नाही?
४. ज्ञानदेवाचा संदेश:
ज्ञानदेव महाराज सांगतात की हरिपाठाचे पालन करून, पूर्वजांना वैकुंठमार्ग प्राप्त होतो. या मार्गावर चालणं सोपं आहे, जर एकाग्रतेने हरिनाम घेतला असेल.
📌 निष्कर्ष:
नाम उच्चारणाचा अत्यंत महत्त्व आहे. हरिनामात दोषांचे नाश आहे आणि ती आत्मा व शरीराला उचलून घेते. ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, हरिपाठाने आपण आत्मिक शांती आणि मोक्ष प्राप्त करू शकतो.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज हरिनामाच्या महत्वाची गूढता सांगतात आणि त्याच्या उच्चारणाने सर्वकाही सुधरू शकते, असं प्रतिपादन करतात.
📿अभंग २३: नित्यनेम नामीं ते प्राणी दुर्लभ
नित्यनेम नामीं ते प्राणी दुर्लभ ।
लक्ष्मीवल्लभ तयां जवळी ॥१॥
नारायण हरि नारायण हरि ।
भुक्ति मुक्ति चारी घरीं त्यांच्या ॥२॥
हरिविण जन्म तो नरकचि पैं जाणा ।
यमाचा पाहुणा प्राणि होय ॥३॥
ज्ञानदेव पुसे निवृत्तीसी चाड ।
गगनाहुनि वाड नाम आहे ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. नाम उच्चारण करणारा प्राणी:
जो नित्यनेमाने नाम जपतो, तो प्राणी अत्यंत दुर्लभ आहे. त्याच्याजवळ लक्ष्मी व नारायण यांचा आशीर्वाद असतो, आणि त्याचे जीवन पूर्णतः आनंदमय होऊन जातं.
२. भुक्ति आणि मुक्ति:
जो राम, नारायण या मंत्रांचा उच्चार करतो, त्याला भोग आणि मोक्ष दोनही प्राप्त होतात. त्याच्या जीवनात हरिपाठाने सर्वांगीण कल्याण होतो.
३. हरिविना जन्म नरकात:
जो हरि आणि रामाचे नाम घेत नाही, त्याचा जन्म नरकात होतो. त्याचे जीवन यमराजाच्या वशात जाऊन त्याला दु:ख भोगावे लागतात.
४. ज्ञानदेवांचे शरणागत संदेश:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की, नामाच्या शक्तीनेच निवृत्तिसाठी मार्ग दाखवला आहे. आणि हाच मार्ग गगनाच्या पलीकडे स्थित असतो, जो आध्यात्मिक उंचीला नेतो.
📌 निष्कर्ष:
नाम जपणे हेच जीवनातील सर्वोत्तम कार्य आहे. जो हरिनाम उच्चारतो, तो जीवनाच्या प्रत्येक क्षणात सुखी व शांत राहतो. ज्ञानेश्वर महाराज हेच सांगतात की, हरि नामाचा उच्चार केल्याने सर्व पापं नष्ट होतात आणि मोक्ष प्राप्त होतो.
या अभंगात ज्ञानेश्वर महाराज हरिनामाच्या शक्तीचा महत्त्व स्पष्ट करतात. त्याच्या उच्चारणाने जीवनातील सर्व अडचणी दूर होतात.
📿अभंग २४: सात पांच तीन दशकांचा मेळा
सात पांच तीन दशकांचा मेळा ।
एक तत्त्वीं कळा दावी हरि ॥१॥
तैसें नव्हे नाम सर्वत्र वरीष्ठ ।
तेथें कांहीं कष्ट न लागती ॥२॥
अजपा जपणें उलट प्राणाचा ।
तेथेंहि मनाचा निर्धार असे ॥३॥
ज्ञानदेवा जिणें नामेंविण व्यर्थ ।
रामकृष्णीं पंथ क्रमियेला ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. संख्यांचा मेळ व एकत्व:
सात, पाच, तीन दशकांचा (आधिभौतिक, आधिदैविक, आध्यात्मिक) मेळ म्हणजेच त्रिगुण, पंचमहाभूत आणि इंद्रिय यांचे मिश्रण, एक तत्त्वाने (हरिनामाने) स्पष्ट होतो.
२. नामस्मरण सर्वश्रेष्ठ:
इतर साधना जरी कठीण असल्या तरी हरिनाम हे सर्वसुलभ आणि श्रेष्ठ आहे. त्यासाठी कोणताही विशेष कष्ट लागत नाही.
३. अजपा जपाचा अभ्यास:
श्वासाच्या उलट दिशेने (सोहम, हमसा) चालणारा जप — अजपा, तो सुद्धा मनाच्या निर्धाराने साधावा लागतो. यामध्ये अंतर्गत साधना महत्त्वाची आहे.
४. ज्ञानेश्वरांचा संदेश:
ज्ञानदेव म्हणतात की, हरिनामाशिवाय जीवन व्यर्थ आहे. रामकृष्ण यांचा नाममय पंथ हा खरा अध्यात्मिक मार्ग आहे.
📌 निष्कर्ष:
जगातील सर्व जड गोष्टींचा मेळ आणि तात्त्विक समज एकट्या हरिनामाने स्पष्ट होतो. साधनेतून सुटकेचा आणि मोक्षाचा मार्ग हरिनामाच आहे.
ज्ञानेश्वर महाराज नामस्मरणाची सुलभता, श्रेष्ठता व त्यातील तात्त्विक गूढ स्पष्ट करतात.
📿अभंग २५: जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म
जप तप कर्म क्रिया नेम धर्म ।
सर्वांघटीं राम भाव शुद्ध ॥१॥
न सोडी हा भावो टाकी रे संदेहो ।
रामकृष्ण टाहो नित्य फोडी ॥२॥
जाति वित्त गोत कुलशील मात ।
भजकां त्वरीत भावयुक्त ॥३॥
ज्ञानदेवा ध्यानीं रामकृष्ण मनीं ।
वैकुंठभुवनी घर केलें ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. भावशुद्धतेचे महत्त्व:
जप, तप, कर्म, नियम, धर्म यांची खरी फळे तेव्हाच मिळतात जेव्हा सर्व घटकांमध्ये रामाचा भाव शुद्ध असतो.
२. भाव न सोडू नये:
हृदयातील रामकृष्णावरील प्रेमभाव कधीही सोडू नये. संदेह ठेवू नका, नित्य त्या नामाचा टाहो करा.
३. सामाजिक ओळखीपेक्षा भाव महत्वाचा:
जात, पैसा, कुळ, मातृकुळ, कुलशील हे महत्त्वाचे नाहीत, तर भावयुक्त भक्तत्व अधिक श्रेष्ठ आहे.
४. ज्ञानदेवांचा आत्मानुभव:
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात — रामकृष्णाचे नाम ध्यानात ठेवून मी वैकुंठातच आपले घर केलं आहे.
📌 निष्कर्ष:
सर्व प्रकारच्या साधनांमध्ये नामस्मरण हेच खरे तत्त्व आहे. भावसंपन्न भक्तीनेच परमपद प्राप्त होऊ शकते.
ज्ञानदेव रामकृष्ण नामस्मरणाच्या भावशुद्धतेचा गूढ अर्थ सुंदरपणे उलगडतात.
📿अभंग २६: जाणीव नेणीव भगवंतीं नाहीं
जाणीव नेणीव भगवंतीं नाहीं ।
हरि‌उच्चारणीं पाही मोक्ष सदां ॥१॥
नारायण हरि उच्चार नामाचा ।
तेथें कळिकाळाचा रीघ नाहीं ॥२॥
तेथील प्रमाण नेणवें वेदांसी ।
तें जीवजंतूंसी केंवी कळे ॥३॥
ज्ञानदेवा फळ नारायण पाठ ।
सर्वत्र वैकुंठ केलें असे ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिनामातच मोक्ष:
परमेश्वराला जाणणं किंवा न जाणणं यावर नाही, तर ‘हरि’ नामाचा उच्चार करत राहिल्यास नित्य मोक्ष प्राप्त होतो.
२. नामाचं सामर्थ्य:
‘नारायण हरि’ या नामाच्या उच्चाराच्या ठिकाणी कळिकाळाचं दुष्ट प्रभाव चालत नाही.
३. वेदांनाही अशक्य:
हे नामतत्त्व इतकं गूढ आहे की वेदांनीही त्याचं मर्म जाणलेलं नाही. मग सामान्य जीवजंतूंना ते कसं कळेल?
४. ज्ञानदेवांचा अनुभव:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की नारायण नामपठण हेच सर्वश्रेष्ठ फळ असून सर्वत्र वैकुंठच निर्माण झालं आहे.
📌 निष्कर्ष:
जगाच्या कोणत्याही पंथापेक्षा हरिनाम श्रेष्ठ आहे. त्याच्या उच्चारानेच सर्व संकट दूर होतात आणि मोक्ष प्राप्त होतो.
ज्ञानेश्वर महाराज हरिनामाच्या सामर्थ्याचा अनमोल अनुभव सांगतात – ज्यामुळे सर्वत्र वैकुंठ भासते.
📿अभंग २७: एक तत्व नाम दृढ धरीं मना
एक तत्व नाम दृढ धरीं मना ।
हरीसी करुणा ये‌ईल तुझी ॥१॥
तें नाम सोपें रे राम-कृष्ण गोविंद ।
वाचेसी सद्गद जपा आधीं ॥२॥
नामापरतें तत्त्व नाहीं रे अन्यथा ।
वायां आणिका पंथा जाशील झणीं ॥३॥
ज्ञानदेवा मौन जप माळ अंतरी ।
धरोनी श्रीहरि जपे सदां ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. नामधारणेचं महत्त्व:
"हरिनाम" हेच एक तत्व समजून ते दृढ मनाने धरल्यास, परमेश्वराची कृपा आपोआप होते.
२. नामस्मरण सोपं:
हे नाम म्हणजे 'राम', 'कृष्ण', 'गोविंद' – जे उच्चारायला अगदी सोपे असून, भावाने जपा.
३. नामापलीकडे दुसरं तत्त्व नाही:
हरिनामापेक्षा श्रेष्ठ असं कोणतंही तत्त्व नाही. इतर मार्गांना चिकटून वेळ वाया घालवू नको.
४. अंतःकरणातील जप:
ज्ञानेश्वर महाराज सांगतात की मौनात, अंतःकरणात माळ धरून श्रीहरिचं नामस्मरण करावं.
📌 निष्कर्ष:
हरिनाम हेच सर्वोच्च तत्व असून, त्याच्या जपाने हृदयशुद्धी, कृपा, आणि मोक्ष प्राप्त होतो.
ज्ञानेश्वरी परंपरेत नामस्मरण हेच सर्वश्रेष्ठ साधन मानले गेले आहे.
📿अभंग २८: सर्व सुख गोडी साही शास्त्रें निवडी
सर्व सुख गोडी साही शास्त्रें निवडी ।
रिकामा अर्धघडी राहूं नको ॥१॥
लटिका व्यवहार सर्व हा संसार ।
वायां येरझार हरिवीण ॥२॥
नाम मंत्र जप कोटी जा‌ईल पाप ।
रामकृष्णीं संकल्प धरुनि राहें ॥३॥
निजवृत्ति हे काढी सर्व माया तोडी ।
इंद्रियां सवडी लपू नको ॥४॥
तीर्थी व्रतीं भाव धरी रे करुणा ।
शांति दया पाहुणा हरि करी ॥५॥
ज्ञानदेवा प्रमाण निवृत्तिदेवीं ज्ञान ।
समाधि संजीवन हरिपाठ ॥६॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. रिकामपण टाळा:
सर्व सुख, गोडी, आणि शास्त्रांतील ज्ञान निवडावे पण वेळ वाया जाऊ देऊ नका.
२. हरिविण संसार व्यर्थ:
व्यवहार, संसार हे सर्व हरिनामाशिवाय व्यर्थ आहे; ते फक्त येरझार आहे.
३. नामजप पापांहून मुक्त करतो:
रामकृष्ण नाम मंत्राचा जप केल्यास कोट्यवधी पापं नष्ट होतात, फक्त दृढ संकल्प हवा.
४. माया सोडा, इंद्रियांवर संयम ठेवा:
आत्मवृत्ती साधा, माया सोडा, आणि इंद्रियांवर ताबा ठेवा.
५. भावयुक्त कृतीतच हरिकृपा:
तीर्थ-व्रतांचं खरं फळ भावानेच मिळतं, हरि करुणा, शांती आणि दया प्रकट करतो.
६. समाधीचा स्रोत हरिपाठ:
ज्ञानदेव म्हणतात, निवृत्तिनाथांनी दिलेले ज्ञान म्हणजेच समाधीसमान हरिपाठ.
📌 निष्कर्ष:
हरिपाठ हे सर्व पापांचा नाश करणारे, माया-विकार दूर करणारे, आणि अंतःकरण शुद्ध करणारे सर्वोच्च साधन आहे.
हरिपाठाच्या सातत्याने अभ्यासाने आत्मिक समाधान व हरिकृपा निश्चित मिळते.
📿अभंग २९: अभंग हरिपाठ असती अठ्ठावीस
अभंग हरिपाठ असती अठ्ठावीस ।
रचिले विश्वासें ज्ञानदेवें ॥१॥
नित्य पाठ करी इंद्रायणीतीरीं ।
होय अधिकारी सर्वथा तो ॥२॥
असावें एकाग्रीं स्वस्थ चित्त मनीं ।
उल्हासेंकरूनी स्मरण जीवी ॥३॥
अंतकाळी तैसा संकटाचे वेळीं ।
हरि त्या सांभाळी अंतर्बाह्य ॥४॥
संतसज्जनांनी घेतली प्रचीति ।
आळसी मंदमति केवीं तरे ॥५॥
श्रीगुरु-निवृत्तिवचन तें प्रेमळ ।
तोषला तात्काळ ज्ञानदेव ॥६॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. हरिपाठातील २८ अभंग:
ज्ञानदेवांनी भक्तिभावाने विश्वासपूर्वक रचलेले हे अठ्ठावीस अभंग म्हणजेच हरिपाठ.
२. इंद्रायणी तीरावरचा नित्य अभ्यास:
जो भक्त नित्य हरिपाठाचा जप करतो, तो हरिकृपेस पात्र होतो.
३. एकाग्रता आणि उल्हास आवश्यक:
मन शांत, एकाग्र आणि आनंदाने हरिस्मरण केल्यास आत्मशांती प्राप्त होते.
४. संकटकाळात हरिसंरक्षण:
संकट अथवा मृत्युकाळी हरि भक्ताचे अंतर्बाह्य रक्षण करतो.
५. संतांचा अनुभव आणि आळसाची अडचण:
संतांनी स्वतः प्रचिती घेतलेली आहे, मात्र आळशी आणि मंद बुद्धी माणूस या मार्गाला लागू शकत नाही.
६. गुरू निवृत्तिनाथांच्या प्रेमळ वचनांनी प्रेरित:
श्रीगुरू निवृत्तिनाथांच्या प्रेमळ वचनांनी प्रेरणा घेत ज्ञानदेवांनी हा हरिपाठ रचला आहे.
📌 निष्कर्ष:
हरिपाठ हा संत ज्ञानेश्वरांनी भक्तांसाठी सोपा व प्रभावी भक्तिमार्ग दिला आहे, जो आत्मकल्याण व मुक्तीसाठी अमूल्य साधन आहे.
सदैव हरिपाठ वाचत रहा — संकट, मृत्यु, व भ्रम नक्कीच दूर होतील.
📿अभंग ३०: कोणाचे हे घर हा देह कोणाचा
कोणाचे हे घर हा देह कोणाचा ।
आत्माराम त्याचा तोचि जाणे ॥१॥
मी तू हा विचार विवेके शोधावा ।
गोविंदा माधवा याची देही ॥२॥
देही ध्याता ध्यान त्रिकुटीवेगळा ।
सहस्त्रदळी उगवला सुर्य जैसा ॥३॥
ज्ञानदेव म्हणे नायनाची ज्योती ।
या नावेरूपे ती तुम्हीं जाणा ॥४॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. देह कोणाचा आहे?
हा शरीररुपी "घर" कोणाचे आहे? याचा शोध घेतल्यास कळते की, याचे खरे स्वामी म्हणजे आत्माराम — म्हणजेच आत्मा.
२. 'मी' आणि 'तू' याचा विवेकी विचार:
आपण मी-तू यामध्ये अडकतो, पण विवेकपूर्वक शोधल्यास हे देह देखील गोविंद-माधवाच्याच आहेत.
३. ध्यान व देहीतील त्रिकुट:
ध्यान करणारा, ध्यान, आणि ध्येय (त्रिकुट) हे सर्व देहापासून वेगळे आहेत. सहस्त्रार चक्रात जसे सूर्य उगवतो, तशी ही अनुभूती होते.
४. नामरूपातील ज्योती:
ज्ञानदेव सांगतात — "तुमच्या डोळ्यांतील ज्योती म्हणजेच हरिनामाची आणि हरिरूपाची अनुभूती होय."
📌 निष्कर्ष:
या अभंगात आत्मज्ञान, नामस्मरण, आणि ध्यान या त्रिसूत्रीचा सखोल बोध आहे. देहाला केवळ 'मी' न समजता, त्यातील आत्मा ओळखावा — हेच ज्ञानेश्वरी तत्वज्ञान आहे.
आत्मारामाच्या शोधासाठी हरिनाम आणि ध्यान याच प्रमुख साधना आहेत.
📿अभंग ३१: नामसंकीर्तन साधन पै सोपे
नामसंकीर्तन साधन पै सोपे ।
जळतील पापे जन्मांतरीची ॥१॥
न लगती सायास जावे वनांतरा ।
सुखे येतो घरा नारायण ॥२॥
ठायीचं बैसोनि करा एकचित्त ।
आवडी अनंत आळवावा ॥३॥
रामकृष्णहरि विठ्ठल केशवा ।
मंत्र हा जपावा सर्वकाळ ॥४॥
याविण आणिक असता साधन ।
वाहतसे आन विठोबाची ॥५॥
तुका म्हणे सोपे आहे सर्वांहूनी ।
शहाणा तो धनी घेतो येथे ॥६॥
🔍 अर्थ व भावार्थ:
१. नामसंकीर्तन हे सर्वात सोपे साधन:
तुकाराम महाराज सांगतात की नामसंकीर्तन हे अतिशय सोपे साधन आहे. यामुळे जन्मो जन्मीची पापे सहज नष्ट होतात.
२. साधनेसाठी वनवास नको:
ईश्वरप्राप्तीसाठी वनांतरे जाण्याची गरज नाही. नारायण आपल्या घरीसुद्धा सहज मिळू शकतो.
३. एका जागी बसून साधना:
एका जागी, एकचित्त होऊन, भगवंताच्या नावाचा आवडीने जप करावा. त्याने अनंत सुख प्राप्त होते.
४. हरिनामाचा जप:
'राम, कृष्ण, हरी, विठ्ठल, केशव' हे मंत्र सर्वकाळ जपत राहावेत.
५. इतर साधनांची आवश्यकता नाही:
या नामजपाखेरीज दुसरी कोणतीही साधना विठोबाच्या वाटेने जाणारी वाट वाटत नाही.
६. खरा शहाणा कोण?
तुकाराम म्हणतात – "जो या साधनाला ओळखतो, तोच खरा शहाणा आणि योग्य लाभार्थी आहे."
📌 निष्कर्ष:
नामस्मरण हे सहज, सर्वांगीण आणि सर्वसुलभ साधन आहे. कुठल्याही विशेष तयारीशिवाय, नाम घ्यावं आणि ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग सुकर करावा — हेच या अभंगाचं सार आहे.
तुकाराम महाराजांनी दाखवलेला नामस्मरणाचा सोपा मार्गच खरी भक्ति आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा