संत गोरा कुंभार - चरित्र आणि अभंग
गोरा कुंभार (इ.स. १२६७ – १० एप्रिल १३१७) हे महाराष्ट्रातील वारकरी संप्रदायातील संत होते. ते संत नामदेव व संत ज्ञानेश्वर यांचे समकालीन होते. त्यांनी अनेक अभंग रचले असून, ते विठ्ठलभक्त म्हणून प्रसिद्ध आहेत.
संत गोरा कुंभार हे महाराष्ट्राच्या वारकरी संत परंपरेतील एक तेजस्वी आणि आदरणीय व्यक्तिमत्त्व होते. शके ११८९ (इ.स. १२६७) मध्ये उस्मानाबाद जिल्ह्यातील तेर नगरीत जन्मलेल्या या संताने पंढरपूरच्या विठोबावर आपल्या निखळ भक्तीने समाजमनावर गारुड घातले. गोरा कुंभार म्हणजेच गोरोबा काका, हे नाव केवळ प्रेमाचे नाही, तर वारकरी संप्रदायात त्यांच्या वय, अनुभव आणि आध्यात्मिक उंचीचा सन्मान आहे.
कुंभारकाम हा त्यांचा पारंपरिक व्यवसाय. मातीतून भांडी घडवताना त्यांनी जसे कुंभार चाक फिरवले, तसेच लोकांच्या जीवनात भक्तीचा अर्थ रुजवला. त्यांचे जीवन खरेतर कर्म आणि भक्ती यांचा अद्वैत संगम होते. कर्मात राहून भक्तीत न्हालेलं जीवन म्हणजे गोरोबांचं.
जन्म
“तेर नगरी”मध्ये गोरा काकांच्या घराण्यात त्यांचा जन्म झाला. त्यांच्या घराण्याची परंपरा धार्मिक व सदाचारी वृत्तीची होती. “काळेश्वर” या ग्रामदैवताचे उपासक असल्यामुळे गोरेबांचे जीवन आध्यात्मिकतेने भारलेले होते.
त्यांच्या जन्माची एक अख्यायिका सांगते की त्यांच्या वडिलांना आठ अपत्ये झाली, पण ती सर्व मृत्युमुखी पडली. भगवंत पांडुरंगाने ब्राह्मणाचा वेष धारण करून त्यांचे घरी येऊन त्या आठ अपत्यांपैकी एक म्हणजेच गोरोबा यांना जीवनदान दिले. म्हणून त्यांना 'गोरोबा' हे नाव प्राप्त झाले.
दिनक्रम
गोरा कुंभार यांचे जीवन अत्यंत साधे, भक्तिपूर्ण व शिस्तबद्ध होते. त्यांचे सकाळचे जीवन देवपूजेमध्ये, नामस्मरणात व ध्यानात व्यतीत होत असे. दिवसातील इतर वेळ ते कुंभारकामात व्यतीत करत. संध्याकाळी ते एकतारी व चिंपळ्यांच्या साथीने भजन व कीर्तन करीत असत.
त्यांच्या भजनात पांडुरंगाचे प्रेम आणि भक्ती यांचे दर्शन घडत असे. त्यांच्या घराच्या ओसरीवर बसून ते नामस्मरण करीत असत. त्यांच्या जीवनाची प्रत्येक घडी ही परमार्थमय होती.
साहित्य आणि अभंग
संत गोरा कुंभार यांनी अनेक अभंग रचले आहेत. त्यांचे अभंग हे विठ्ठलाच्या भक्तीने ओथंबलेले असून त्यातून वारकरी परंपरेतील एक सशक्त आत्मा प्रकटतो.
त्यांचे अभंग भावस्पर्शी, समर्पणशील आणि वैराग्ययुक्त होते. त्यांच्या अभंगांतून सामान्य जनतेला ईश्वरप्राप्तीचा मार्ग समजावून सांगितला जातो.
जीवन कार्य
तेर नगरीतील काळेश्वर या ग्रामदैवतावर त्यांच्या कुटुंबाची अत्यंत निष्ठा होती. त्यांच्या वडिलांचे नांव माधवबुवा, जे आध्यात्मिक साधनेत रमलेले, सहिष्णु आणि धर्मशील व्यक्ती होते. सात अपत्यांच्या मृत्यूनंतरही श्रद्धा डळमळली नाही. त्या दुःखांतूनच संतत्वाचे बीज रोवले गेले. आठव्या अपत्याच्या रूपाने संत गोरोबा जन्माला आले.
गोरा कुंभारांच्या आयुष्यात कर्मधर्मसंयोग आणि दुःख दोन्ही पावलोपावली होते. एकदा पायाने मळवलेली माती अंगणात मांडलेली असताना, त्यांचा लहान मुलगा खेळताना त्या मातीत दबून गेला. याची जाणीव गोरोबांना नंतर झाली, आणि त्या दुःखाने ते अंतर्बाह्य हलले. हा प्रसंग त्यांच्या जीवनातील करुणा आणि तितक्याच श्रद्धेचा द्योतक ठरला. विठोबाच्या चरणी त्यांनी हे दुःख अर्पण केलं आणि त्यातूनच आणखी कठोर भक्तीचा मार्ग अंगीकारला.
संत गोरा कुंभार हे संत नामदेव, संत ज्ञानेश्वर यांच्यासोबत वारकरी संत परंपरेत अग्रगण्य होते. त्यांचे संत मंडळींमध्ये स्थान "काका" या शब्दानेच स्पष्ट होते – एक ज्येष्ठ, मार्गदर्शक, आणि प्रेमळ संत म्हणून सर्वांनी त्यांना मान दिला.
त्यांनी लिहिलेली अभंगरचना संख्या प्रमाणे फार मोठी नसेल (फक्त २० अभंग उपलब्ध), पण प्रत्येक अभंगामध्ये भक्ती, कर्म, जीवनाची समज, आणि आत्मस्वरूपाची अनुभूती अशी दाट मांडणी आहे. त्यांची प्रत्येक रचना ही केवळ शब्दांची ओळ नाही, तर ती एक आध्यात्मिक प्रकाशकिरण आहे.
ते चैत्र कृष्ण त्रयोदशी, शके १२३९ (२० एप्रिल १३१७) रोजी समाधिस्थ झाले. तेर गावातील गोरोबा काका मंदिर ही आज लाखो भक्तांसाठी श्रद्धास्थान आहे. महाराष्ट्रातील विविध ठिकाणी त्यांच्या स्मृती जपणारी मंदिरे उभारली गेली आहेत.
गोरा कुंभार यांनी आपल्या साध्या, प्रामाणिक आणि कर्मप्रधान जीवनातून भक्तीचे जे तत्त्वज्ञान दिले, ते आजही प्रत्येक वारकऱ्याला प्रेरणा देते – मातीच्या भांड्यातून परमेश्वराचा प्रत्यक्ष अनुभव घेणारा हा संत म्हणजेच गोरोबा काका.
समारोप
संत गोरा कुंभार यांचे जीवन म्हणजे भक्ती, साधना व सेवा यांचे अद्वितीय उदाहरण आहे. त्यांच्या चरित्रातून आपल्याला हे शिकायला मिळते की साधे जीवन जगूनही ईश्वरप्रेमात लीन होता येते. आजच्या काळात त्यांच्या शिकवणीचा आदर्श घेणे हेच त्यांच्याप्रती खरी श्रद्धांजली ठरेल.