संत विसोबा खेचर – योगी, गुरू, भक्तीचे आद्यप्रवर्तक
🔷 प्रस्तावना
संत विसोबा खेचर हे तेराव्या शतकातील थोर योगी, परमार्थ मार्गदर्शक आणि संत नामदेव महाराजांचे आध्यात्मिक गुरू होते. वारकरी संप्रदायात आजही त्यांच्या मार्गदर्शनाचा प्रभाव जाणवतो. विसोबांचा जन्म औरंगाबाद जिल्ह्यातील मुंगी पैठण गावात झाला. त्यांच्या मूळ नावाचा उल्लेख ‘विश्वनाथ महामुनी’ किंवा ‘विसा सोनार’ असा होतो. ते मूळचे पांचाळ सुवर्णकार समाजाचे होते, मात्र त्यांच्या ज्ञातीबाबत विविध मते आहेत – काही ठिकाणी त्यांना ब्राह्मण, लिंगायत जंगम किंवा शिंपी समाजातील मानले जाते.
विसोबा खेचर यांचे जीवनकार्य आणि चरित्र विविध दृष्टिकोनांतून समोर येते. रा. चि. ढेरे यांनी त्यांच्या षट्स्थल ग्रंथावर संशोधन करून हे सिद्ध केले आहे की ते वीरशैव परंपरेतील शैवाचार्य होते. त्यांनी षट्स्थल वा ‘षडूस्यथळी’ ग्रंथ रचला असून, त्यात त्यांनी स्वतःला विश्वकर्मा ब्राह्मण व शैव ब्राह्मण परंपरेतील सांगितले आहे. त्यांची गुरु परंपरा आदिनाथ, मच्छिंद्रनाथ, गोरक्षनाथ, चांगा वटेश्वर, कृष्णनाथ यांच्यापर्यंत पोहचते. ते योगशास्त्रातील खेचरी मुद्रापर्यंत पोहोचले होते आणि म्हणूनच त्यांना ‘खेचर’ हे उपनाम लाभले.
संत विसोबा खेचर यांनी आपल्या आयुष्यात कठोर तपश्चर्या केली. एकदा संत ज्ञानेश्वर व मुक्ताई यांच्या कीर्तनाला मडके न मिळाल्याने ते निराश झाले. विसोबांनी त्यांच्या या भक्तिभावाला प्रतिसाद दिला आणि त्यांच्याशी संवाद साधून पुढे स्वयं नामदेवांना गुरुमंत्र देण्यासाठी सज्ज झाले. नामदेव महाराजांना प्रथम पंढरपूरातल्या सप्तकोटेश्वर मंदिरात किंवा औंढा नागनाथ येथे विसोबांची भेट झाली. विसोबा त्यावेळी शिवलिंगावर पाय ठेवून झोपले होते. नामदेवांना ही कृती अयोग्य वाटली, परंतु विसोबांनी अतिशय सहजतेने उत्तर दिले, “जिथे पिंडी नाही तिथे पाय ठेव.” आणि जेव्हा नामदेवांनी त्यांच्या पायांची जागा बदलली, तेव्हा प्रत्येक ठिकाणी शिवपिंडी प्रकट झाली. त्या क्षणी नामदेवांना साक्षात्कार झाला – की ‘देव सर्वत्र आहे’.
विसोबांनी नामदेवांना निर्गुण-निराकाराच्या तत्वज्ञानाची जाणीव करून दिली. त्यानंतर नामदेव महाराजांनी त्यांच्या चरणी नम्रता व्यक्त करून त्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले. पुढे अनेक अभंगांमध्ये नामदेवांनी विसोबांचा आदरपूर्वक उल्लेख केला आहे. मात्र विसोबांचे आणि नामदेवांचे संबंध गुरू-शिष्यापेक्षा मित्रत्वाचे आणि सख्यतेचे अधिक वाटतात. विसोबा खेचर हे योगमार्गी होते, तर नामदेव महाराज भक्तिमार्गाचे अनुयायी राहिले.
संत विसोबा खेचर यांचे चरित्र परोपकार, भक्ती आणि त्याग यांचं मूर्तिमंत उदाहरण आहे. एकदा त्यांनी दुष्काळात हजारो लोकांना अन्नदान केलं. हे करताना त्यांनी एका पठाणाकडून कर्ज घेतले, परंतु त्यावरून त्यांच्यावर अत्याचार झाले. त्यांचा मुनीम पुढे आलेला आणि सर्व मालमत्ता विकून त्यांनी कर्ज फेडले. त्यानंतर विसोबा आणि तो मुनीम दोघेही भक्तीमार्गात रममाण झाले.
विसोबा खेचरांनी लिहिलेला ‘षट्स्थल’ ग्रंथ हा आजही वीरशैव, लिंगायत परंपरेत आदरपूर्वक मानला जातो. या ग्रंथात अध्यात्म, योगसाधना, भक्तिमार्ग यांचा सुंदर संगम आहे. सासवड येथील सोपानदेव मंदिरात त्याचे हस्तलिखित सापडल्याचे उल्लेख आहेत. विसोबांच्या समाधीचे स्थान बार्शी येथे आहे आणि ती शके १२३१ (इ.स. १३०९) मध्ये घेण्यात आली.
ते केवळ एका संप्रदायाचे नाही, तर सर्व भक्तांसाठी प्रेरणा देणारे संत होते. त्यांच्या समग्र जीवनातून ‘सर्वत्र देव आहे’ हा मंत्र त्यांनी जनसामान्यांच्या हृदयात ठसवला आणि भक्ती व योग या दोन साधनांच्या संगमाचे प्रतीक ठरले.
📜 जीवनचरित्र
- मूळ नाव: विश्वनाथ (विसोबा चाटी)
- जन्मस्थान: मुंगी पैठण, औरंगाबाद
- समाधी: बार्शी (शके १२३१ / इ.स. १३०९)
- संप्रदाय: वारकरी, शैव, नाथ
- शिष्य: संत नामदेव महाराज
- ग्रंथ: षट्स्थळ (षडूस्थळी), अभंग
संत विसोबा यांनी शैव आणि योग साधनेचा अभ्यास करून 'खेचरी विद्या' प्राप्त केली होती. त्यामुळे त्यांना खेचर हे उपनाव मिळाले. ते शंकराच्या पिंडीवर पाय ठेवून परमेश्वराचे सर्वव्यापी रूप नामदेवांना दाखवतात.
📚 शिकवण आणि तत्त्वज्ञान
त्यांनी ‘देव पिंडीत नाही तर सर्वत्र आहे’ हे साध्या पण चमत्कारी उदाहरणातून संत नामदेवांना शिकवले. त्यांची गुरुपरंपरा आदिनाथ ते रामकृष्णनाथ पर्यंतची होती. ते योगमार्गाचे प्रणेते होते, पण नंतर वारकरी संप्रदायाशी एकरूप झाले.
देवाविण ठाव रिता कोठे।
📝 साहित्य आणि ग्रंथ
- षट्स्थळ / शडूस्छळी: वीरशैव तत्त्वज्ञानाचा ग्रंथ, ६७७ ओव्या, ३ अध्याय
- अभंग: नामदेव गाथेमध्ये दोन अभंग उपलब्ध
रा. चि. ढेरे यांनी सासवड येथे या ग्रंथाचे हस्तलिखित शोधले. त्यात नाथपरंपरा आणि योगतत्त्वाचे दर्शन आहे.
🙏 संत नामदेव आणि विसोबा खेचर यांची भेट
पांडुरंगाच्या आज्ञेवरून नामदेव विसोबा खेचरांना भेटण्यासाठी औंढा नागनाथ किंवा कोर्टी येथे गेले. विसोबा शंकराच्या पिंडीवर पाय ठेवून बसले होते. पाय बाजूला करताच जिथे पाय ठेवले तिथे पिंड तयार होऊ लागल्या. या अद्भुत घटनेनंतर नामदेवांना साक्षात्कार झाला की 'सर्वत्र तोच परमेश्वर आहे'.
🌟 विसोबा खेचरांचा वारसा
योगी, परोपकारी, समाजसेवक आणि आत्मज्ञानी संत म्हणून विसोबा खेचर यांचे स्थान अत्युच्च आहे. त्यांच्या शिकवणीने संत नामदेवांचा भक्तीमार्ग अधिक व्यापक झाला. ते जरी शैव होते, तरी नंतर त्यांनी विष्णुभक्तीचा अंगीकार केला.
🔎 SEO Keywords
- संत विसोबा खेचर माहिती
- विसोबा खेचर आणि नामदेव
- षट्स्थळ ग्रंथ
- औंढा नागनाथ संत
- संत विसोबा समाधी बार्शी
🙏 समारोप
संत विसोबा खेचर यांचे कार्य भक्ती, योग आणि आत्मज्ञानाचा संगम आहे. त्यांनी नामदेवांप्रमाणेच अनेक भक्तांना आत्मसाक्षात्कार घडवून आणला. त्यांची समाधी बार्शी येथे आजही भक्तांसाठी प्रेरणास्थान आहे.