संत चोखामेळा – जीवनचरित्र, अभंग, आणि वारसा
🔷 प्रस्तावना
संत चोखामेळा हे महाराष्ट्राच्या संतपरंपरेतील एक विलक्षण तेजस्वी अध्याय होते — असे एक जीवन जे समाजाच्या कडव्या विषमतेतही भक्तीचा उजेड घेऊन उभे राहिले. त्यांचा जन्म १३व्या शतकात विदर्भातील बुलढाणा जिल्ह्यातील मेहुणा या गावात एका महार कुटुंबात झाला होता. समाजाच्या दृष्टिकोनात हे "नीच" समजले जाणारे स्थान त्यांच्या जीवनाचा भाग असले, तरी त्यांनी कधीही आपली श्रद्धा, भक्ती किंवा मानवी मूल्यांवरील विश्वास कमी होऊ दिला नाही.
चोखोबा, असे प्रेमाने त्यांना म्हटले जाई, हे संत नामदेवांचे शिष्य होते. नामदेवांच्या भक्तीच्या रंगात रंगलेला हा मोलमजुरी करणारा गृहस्थ आपल्या पत्नी सोयराबाई, मुलगा कर्ममेळा, बहीण निर्मळा आणि मेहुणा बंका यांच्या सोबत आपला प्रपंच जगत असतानाच हरिनामात रंगलेला होता. घरातील प्रत्येक सदस्य हा केवळ कर्मयोगी नव्हता, तर नामयोगी देखील होता.
चोखोबांनी आपले जीवन अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत व्यतीत केले. मंदिराच्या पायरीजवळ उभे राहून विठ्ठलाचे दर्शन घेण्याची त्यांची ओढ केवळ भाविकतेचा विषय नव्हती, ती एका मनुष्याची हक्काची मागणी होती. मात्र जातीयतेने झाकलेल्या समाजव्यवस्थेत, त्यांना त्या मंदिरात प्रवेश नव्हता. त्याच विठ्ठलाचे नाम घेऊन त्याने ओतप्रोत भरलेली अंतःकरणं कोपऱ्यात उभी राहून तृप्त होत होती.
अशा या चोखोबांचे आयुष्य शोषण, उपेक्षा, आणि दरिद्रतेच्या मर्यादांत अडकलेले असतानाही त्यांच्या संतत्वाला मर्यादा नव्हती. त्यांनी अभंगांच्या माध्यमातून आपली व्यथा सांगितली आणि एकवटलेल्या वेदनांचे सुंदर अध्यात्मिक रूप दिले. त्यांच्या रचनांमध्ये भावुकतेच्या गाभ्याशी एक आर्त आक्रोश आहे — तो केवळ त्यांच्या वेदनेचा नव्हता, तर त्यांच्या सारख्याच हजारो उपेक्षितांच्या संवेदनांचा प्रतिनिधी होता.
चोखोबा कामासाठी जेव्हा गावकुसाच्या भिंती बांधत होते, तेव्हा दरड कोसळून त्यांचा अंत झाला. पण त्यांच्या अंतानंतरही त्यांच्या अस्थींमधून 'विठोबा-विठोबा'चा आवाज येत राहिला, असे लोक म्हणतात. ही श्रद्धा आहे की अनुभूती, हे प्रत्येकाच्या श्रद्धेवर आहे. परंतु इतके नक्की की त्यांच्या समाधीचे स्थान आजही विठोबाच्या मंदिरासमोर आहे — मानवी समानतेचा आणि भक्तीच्या सार्वत्रिकतेचा एक साक्षात स्मारक.
समाजाने त्यांना केवळ जात म्हणून झिडकारले, पण विठ्ठलाने त्यांना आपलासा मानले. त्यांचे हे जीवन आजही एक आरसा आहे — समाजाने कुणाला दूर ठेवले तरी देवाने मात्र सगळ्यांना जवळ घेण्याची तयारी ठेवली.
चोखोबांचे अभंग केवळ काव्य नाहीत; ते इतिहासातील एक दाहक सत्य सांगणारे दस्तावेज आहेत. त्यांनी ज्या ओव्या रचल्या, त्यातून त्यांच्या काळातील सामाजिक अन्याय, आणि त्याला भक्तीच्या माध्यमातून दिलेले उत्तर स्पष्ट होते.
अखेरच्या काळात त्यांच्या अभंगांचे पारायण थांबले होते, परंतु मंगळवेढा येथे वारकरी साहित्य परिषदेने २०१३ साली त्यांचे अभंग पुन्हा उच्चारले. त्या शब्दांमध्ये केवळ कविता नव्हती, तर एका उपेक्षित आत्म्याचा स्वाभिमान होता — आणि तो वारकरी संप्रदायाने पुनःप्रस्थापित केला.
📜 जीवनचरित्र
- जन्म: इ.स. १२७३, मेहुणा / मेहुणपुरी, विदर्भ
- मृत्यू: इ.स. १३३८, पंढरपूर
- गुरु: संत नामदेव
- कुटुंब: पत्नी – सोयराबाई, बहीण – निर्मळा, मुलगा – कर्ममेळा, मेहुणा – बंका
- संप्रदाय: वारकरी संप्रदाय
संत चोखामेळा हे महार जातीत जन्मलेले असून, सामाजिक विषमतेने होरपळून निघालेले संत होते. ते मोलमजुरी करत असताना देखील पांडुरंगाच्या नामात दंग असत. त्यांना मंदिरात प्रवेश नाकारला गेला, परंतु विठोबाने त्यांना जवळ घेतले.
🏞️ समाधी, स्मरण आणि वारसा
🌸 समाधी: पंढरपूर मंदिराबाहेर संत चोखोबांची समाधी आहे. असे मानले जाते की मृत्यूनंतरही त्यांच्या हाडांतून 'विठ्ठल' नामाचा आवाज येत होता.
📖 वारकरी संप्रदायात: संत ज्ञानेश्वर, नामदेव व तुकारामांसोबत चोखोबांनाही उच्च स्थान देण्यात येते. २०१३ मध्ये मंगळवेढा येथे त्यांच्या अभंगांचा पारायण सोहळा आयोजित करण्यात आला होता.
🎶 संत चोखामेळा यांचे उल्लेख आणि अभंग
चोखा चोखट निर्मळ। तया अंगी नाही मळ।।
चोखा प्रेमाचा सागर। चोखा भक्तीचा आगर।।
– संत बंका
चोखा माझा जीव चोखा माझा भाव। कुलधर्म देव चोखा माझा।।
काय त्याची भक्ति काय त्याची शक्ति। मोही आलो व्यक्ति तयासाठी।।
– संत नामदेव
तुका म्हणे तुम्ही विचारांचे ग्रंथ। तारिले पतित तेणे किती।।
– संत तुकाराम
🔎 SEO Keywords (सोप्या भाषेत)
- संत चोखामेळा माहिती
- चोखा अभंग
- पंढरपूर समाधी
- वारकरी संत चोखा
- संत चोखोबा चरित्र
🙏 समारोप
संत चोखामेळा हे भक्ती, समता आणि सत्याचे प्रतीक होते. त्यांनी समाजाच्या तळागाळातील लोकांसाठी अध्यात्माचा मार्ग खुला केला. त्यांची अभंगवाणी आजही काळजाला भिडते.
हेही वाचा: Sant Chokhamela: संत चोखामेळा अभंग गाथा