संत नरहरी सोनार – जीवनचरित्र, भक्ती, वंश, आणि समाधी
🔷 प्रस्तावना
संत नरहरी सोनार हे वारकरी संप्रदायातील एक अद्वितीय संत होते. मूळचे शैव उपासक असलेले नरहरी, विठ्ठलभक्तीत एवढे एकरूप झाले की त्यांचा सारा जीवनप्रवासच विठ्ठलमय झाला. त्यांच्या भक्तीचा प्रवास हा रूपांतराचा, अनुभवाचा आणि परमेश्वराच्या साक्षात्काराचा विलक्षण प्रवास होता. एकदा विठ्ठल आणि शंकर हे भिन्न नाहीत, ते एकच आहेत, याची अंतःप्रेरणा त्यांच्या अंतर्मनाला स्पर्शून गेली — आणि तेव्हापासून त्यांच्या वाणीतील ओव्या, भाव, अभंग सर्व विठ्ठलमय झाले.
नरहरी महाराजांचा जन्म श्रावण शुक्ल त्रयोदशी, अनुराधा नक्षत्र, बुधवारी, इ.स. ११९३ मध्ये पंढरपूर या पावन भूमीत झाला. त्यांचा जन्म 'परधावी नाम संवत्सरे' शके १११५ या संवत्सरात झाला होता. त्यांचे वडील अच्युतराव व आई सावित्रीबाई यांच्यातील हे पुत्र. त्यांची पत्नी गंगा ह्या मंगळवेढ्याजवळील ब्रह्मपुरी गावातील पोतदार कुटुंबातील कन्या होत्या. त्यांच्या संततीमध्ये नारायण आणि मल्लीनाथ अशी दोन मुले होऊन गेली. त्यांची कुलपरंपरा रामचंद्र, कृष्णदास, हरिप्रसाद, मुकुंदराज, मुरारी, अच्युत आणि नरहरी नारायण अशी सांगितली जाते.
संत नरहरी हे पेशाने सोनार होते. त्यांच्याविषयी एक विशेष उल्लेख असा आहे की, ते विश्वकर्मा ब्राह्मण समाजाचे होते आणि त्यांना 'नाईक', 'पोतदार', 'सोनार' अशा उपाध्याही प्राप्त होत्या. यामध्ये पोतदार ही उपाधी 'पत्तार' या द्राविड भाषेतील शब्दावरून निर्माण झाल्याचेही सांगितले जाते. समाजाच्या ऐतिहासिक प्रवासात वर्णव्यवस्था व पोटशाखा निर्माण झाल्या, पण सुरुवातीला संपूर्ण समाज हा एकसंध विश्वकर्मा ब्राह्मण होता असे मानले जाते. म्हणूनच संत नरहरी हे आपल्या काळातील श्रेष्ठ आणि आदरणीय संत मानले गेले, आणि त्यांना 'महामुनी सोनार' म्हणून ओळख दिली गेली.
संत नामदेव, संत चांगदेव आणि संत मालू कवी यांनीही आपल्या अभंगांमध्ये आणि आरत्यांमध्ये संत नरहरींचा 'महामुनी' म्हणून उल्लेख केला आहे. मालूतारणमधील काही संस्कारीत प्रतांमध्ये हा उल्लेख आढळतो, ज्या मूळ प्रत आज उपलब्ध नाहीत, पण त्यातील मजकूर विद्वानांनी तपासून घेण्यासारखा आहे.
नरहरी सोनारांनी आपले जीवन भक्तीच्या शुध्द झऱ्याप्रमाणे वाहिले. शैवपंथातून ते वैष्णव भक्ति प्रवाहात आले, पण त्यांची दृष्टी द्वैताच्या पलीकडे होती. त्यांच्या जीवनात जे ऐक्य होते, ते म्हणजे भक्तीचा मूळ सार. त्यांच्या साधनेचा, जीवनाचा आणि कार्याचा गाभा म्हणजे — “सगळीकडे तोच एक – विठोबा हर – जो अंतर्यामी परमात्मा आहे.”
संत नरहरी सोनार आणि त्यांची शिवभक्ती
संत नरहरी सोनार हे सुरुवातीला कट्टर शिवभक्त होते. त्यांच्या घराण्यातूनच शिवोपासना परंपरेने चालत आलेली होती. पंढरपूरसारख्या पवित्र नगरीत त्यांचे दागिने बनवण्याचे दुकान होते, ज्याची ख्याती दूरवर पसरलेली होती. त्यांच्या कलेतील कुशलता आणि भक्तीची प्रामाणिकता यामुळे अनेक भाविक त्यांच्याकडे आकर्षित होत असत. दररोज पहाटे उठून ते जोतिर्लिंगावर बेलपत्र वाहत असत आणि शिवभक्तीत रंगून जात असत. दुसऱ्या कोणत्याही देवतेवर त्यांची फारशी श्रद्धा नव्हती आणि त्याच गोष्टीचा काही लोकांना रागही येई.
एकदा पंढरपूरातील एका विठ्ठलभक्त सावकारासाठी सोन्याची साखळी त्यांनी बनवली. ती साखळी विठ्ठलाच्या मूर्तीच्या कमरेला बांधण्यात आली, पण तिचे माप एक वीतभर मोठे निघाले. पुन्हा ती मापासाठी परत आली. नरहरींनी माप बरोबर करून दिले, पण पुन्हा विठ्ठलाच्या कमरेवर ती साखळी मोठीच वाटू लागली. या घटनेने ते अचंबित झाले. त्यांनी स्वतः मंदिरात जाऊन डोळ्यांवर पट्टी बांधली आणि मूर्तीसमोर उभे राहून साखळी मोजली. त्यांना हाताला व्याघ्रचर्म जाणवले आणि गळ्यात शेषनाग. डोळ्यावरील पट्टी काढल्यावर तेच विठ्ठल दिसला, पुन्हा पट्टी बांधली तरी तसाच अनुभव. त्या क्षणी त्यांच्या मनात प्रकाश पडला — विठ्ठलच साक्षात शंकर आहे! सर्व देवता एकच आहेत! हा अनुभव त्यांचं जीवनच बदलून टाकणारा ठरला. त्या घटनेनंतर ते म्हणाले, “देवा, तुझा मी सोनार, तुझ्या नामाचा व्यवहार.”
या साक्षात्कारामुळे त्यांच्या शिवभक्तीचे रूपांतर विठ्ठलभक्तीत झाले आणि त्यांनी हरि-हर ऐक्याचे आदर्श उदाहरण साऱ्या समाजासमोर ठेवले. ते म्हणाले की शिव आणि विष्णू हे वेगळे नाहीत — ते एकच आहेत, त्यांच्या रूपातील भेद हे फक्त आंधळ्या श्रद्धेचे प्रतिबिंब आहे. त्यांच्या जीवनाची हीच खरी शिकवण होती.
या साक्षात्कारामुळे त्यांच्या शिवभक्तीचे रूपांतर विठ्ठलभक्तीत झाले आणि त्यांनी हरि-हर ऐक्याचे आदर्श उदाहरण साऱ्या समाजासमोर ठेवले. ते म्हणाले की शिव आणि विष्णू हे वेगळे नाहीत — ते एकच आहेत, त्यांच्या रूपातील भेद हे फक्त आंधळ्या श्रद्धेचे प्रतिबिंब आहे. त्यांच्या जीवनाची हीच खरी शिकवण होती.
त्यांच्या वंशाची माहिती सांगताना रामचंद्र सदाशिव सोनार हे मूळ पुरुष मानले जातात. पैठणहून त्यांचा वंश देवगिरी, नंतर पंढरपूर येथे स्थिरावला. त्यांच्या नातलगांनी काशीत जाऊन राजसन्मानही मिळवले होते. मुरारी घाट या नावाने त्याचा उल्लेख आजही आहे.
संत नरहरी सोनार यांनी समाधी घेतली तेव्हा त्यांचे वय ९२ होते. समाधीचे ठिकाण पंढरपूरच्या विठ्ठल मंदिराच्या समोर, महाद्वारात मल्लीकार्जुन मंदिराजवळ आहे. त्यांच्या समाधीच्या वेळी साक्षात विठ्ठल-रुक्मिणी, संत ज्ञानेश्वर, संत निवृत्ती, संत नामदेव, संत चोखामेळा यांच्यासह अनेक संत उपस्थित होते. त्यावेळी दशक्रिया विधी, कथा, कीर्तन अशा अनेक धार्मिक कार्यक्रमांनी समाधी उत्सव साजरा करण्यात आला. संत निवृत्ती महाराजांनी मुखी मंत्र घेतला आणि ज्ञानेश्वरांनी समाधी पूजन केलं.
वारकरी परंपरेत संत नरहरी सोनार यांना सर्वांत वयोवृद्ध संत मानले जाते. त्यांच्या भक्तीचा प्रवास हा शिवभक्तीतून विठ्ठलभक्तीकडे झालेला अद्वितीय आत्मबोधाचा अनुभव होता — जो आजही भक्तांच्या अंतःकरणाला स्पर्श करणारा आहे.
📜 जीवनचरित्र
- जन्म: इ.स. ११९३, श्रावण शुद्ध त्रयोदशी, पंढरपूर
- पुण्यतिथी: माघ वद्य तृतीया
- वडील: अच्युतराव
- आई: सावित्रीबाई
- पत्नी: गंगा (ब्रह्मपुरी)
- मुलं: नारायण आणि मल्लीनाथ
- व्यवसाय: सुवर्णकार (सोनार)
संत नरहरी सोनार यांची शिवभक्ती अगाध होती. रोज पहाटे शिवपूजा करणे, बेलपत्र वाहणे यासारख्या उपासना ते कटाक्षाने करत असत. मात्र विठोबा आणि शंकर एकच असल्याची अनुभूती आल्यावर त्यांनी विठ्ठलभक्तीत प्रवेश केला.
📖 हरि-हर एकतेचा साक्षात्कार
विठ्ठलाच्या मूर्तीला सोन्याची साखळी बसवताना नरहरी सोनारांना साक्षात्कार झाला की, ही मूर्ती म्हणजेच शंकर आहे. त्यांनी डोळ्यावर पट्टी बांधून साखळी मोजली, आणि त्यांचे हात गळ्यापर्यंत जाऊन शेषनाग आणि व्याघ्रचर्म जाणवले. विठोबाने त्यांना सांगितले की, "मीच शिव आहे". यानंतर ते विठ्ठलभक्तीत विलीन झाले.
देवा तुझा मी सोनार । तुझे नामाचा व्यवहार ।।
🏞️ समाधी आणि वडिलोपार्जित परंपरा
🌸 समाधी: पंढरपूर महाद्वाराजवळ मल्लीकार्जुन मंदिराशेजारी आहे. समाधीच्या वेळी विठ्ठल, रुक्मिणी, संत ज्ञानेश्वर, संत नामदेव, संत चोखामेळा आदी उपस्थित होते.
नरहरी महाराजांची वंशपरंपरा – रामचंद्र, कृष्णदास, हरिप्रसाद, मुकुंदराज, मुरारी, अच्युत आणि नरहरी नारायण अशी सांगितली जाते. त्यांचे वंशज मुळचे पैठणचे असून नंतर पंढरपूरला स्थायिक झाले.
🎖️ महामुनी आणि संतमान
संत नरहरी महाराज हे खूप वयोवृद्ध संत होते. त्यांना "महामुनी" असे सन्मानाने संबोधले जाई. त्यांच्या समाधीचा उत्सव १० दिवस चालला आणि ‘निवृत्ती मुख धरीले, ज्ञानदेवा करविले पूजन नरहरीचे’ अशी वर्णने केली जातात.
🔎 SEO Keywords (सोप्या भाषेत)
- संत नरहरी सोनार माहिती
- नरहरी महाराज समाधी
- संत नरहरी सोनार चरित्र
- विठोबा शिव एकता
- संत नरहरी वंशपरंपरा
🙏 समारोप
संत नरहरी सोनार यांचे जीवन म्हणजे भक्ती, कला, आणि अध्यात्मिक समर्पण यांचा उत्तम संगम होता. त्यांच्या भक्तीमुळे हरि-हराचा भेद नाहीसे झाले आणि वारकरी संप्रदायाला एक नवा अध्याय लाभला.