संत सावता माळी - जीवनचरित्र, अभंग आणि कार्य
संत सावता माळी हे मराठी संतपरंपरेतील एक तेजस्वी तारा होते, ज्यांनी भक्ती आणि कर्म यांचा सुंदर समन्वय साधला. अरण (ता. माढा, जि. सोलापूर) या छोट्याशा गावात इ.स. १२५० साली जन्मलेले सावता महाराज हे माळी समाजातील होते. त्यांनी कधीही ज्ञानाचा, वादाचा, वा उपदेशांचा गर्व केला नाही. त्यांच्या जीवनाची प्रत्येक श्वास-क्षण फक्त विठ्ठलाच्या चरणसेवेसाठी समर्पित होती.
संत सावता माळींचा कुटुंब आणि जीवन
वडील पुरसोबा आणि आजोबा दैवू माळी हे दोघेही भक्तिरसात न्हालेलं आयुष्य जगणारे, वारकरी संप्रदायाचे निष्ठावंत वारकरी. त्याच परंपरेत सावतोबांनी जन्म घेतला. माळी समाजाच्या शेती, फळभाजी विक्री अशा उद्योगात रमणाऱ्या या संताने "कर्म म्हणजेच ईश्वरसेवा" या तत्त्वज्ञानाला आयुष्यभर आचरणात आणलं.
सावता माळींचं जीवन हे अगदी साधंसुधं होतं. जनाई नावाच्या कन्येशी विवाह करून त्यांनी संसार स्वीकारला. विठ्ठल आणि नागाताई ही त्यांची दोन अपत्यं. घरसंसार, शेती आणि विठ्ठलभक्ती – या तिघांच्या समतोलात सावतोबांचं जीवन पूर्णत्वाला गेलं.
संत सावता माळी यांचा जन्म अरण येथे झाला. त्यांनी एक सुंदर संसार केला आणि विठ्ठल व नागाताई अशी दोन अपत्ये झाली. त्यांचा व्यवसाय असलेला वाक्प्रचार आणि शब्द अभंगांत वापरल्याने, संत काशीबा गुरव यांच्या लिपीबद्ध अभंगांमध्ये त्या भाषेचा समावेश झाला.
संत सावता माळींचे कार्य आणि योगदान
त्यांचे अभंग केवळ कविता नव्हते, तर सामान्य माणसाच्या जीवनातील सौंदर्याचा, साधेपणाचा, आणि शुद्ध भक्तीचा झरा होते. "आमची माळियाची जात, शेत लावू बागाईत" असा अभंग त्यांनी लिहिला, त्यातून आपल्या व्यवसायाची साधी पण पवित्र जाणीव प्रकट केली. त्यांच्या लेखणीतून बाहेर पडलेले शब्द हे देवाच्या चरणांवर ठेवलेले कमळ होते.
सावता माळी हे संत ज्ञानेश्वरांच्या प्रभावळीतले होते. ज्ञानदेवांच्या जन्माआधी जवळपास पंचविस वर्षांपूर्वी त्यांचा जन्म झाला. परंतु वयाच्या तुलनेतही त्यांची अध्यात्मिक उंची इतकी होती की, त्यांच्या भक्तीने खुद्द विठ्ठलाला अरणला येण्यास प्रवृत्त केले, असे भक्तगाथांमध्ये वर्णन केले जाते.
त्यांच्या भक्तीचा मूळ मंत्र होता – कर्मात राहा, पण नामात न्हालेलं मन ठेवा. ते पंढरपूर कधी गेले नाहीत, परंतु विठ्ठल त्यांच्या घरी दर्शनासाठी आला, ही भावना वारकरी संप्रदायाला अद्याप झपाटते.
अरण या गावी त्यांनी वयाच्या केवळ ४५ व्या वर्षी समाधी घेतली. समाधीचा दिवस आषाढ वद्य चतुर्दशी, शके १२१७ (दि. १२ जुलै, १२९५) मानला जातो. त्याच्या स्मरणार्थ पंढरपूरच्या विठ्ठलाची पालखी दरवर्षी अरणला येते – संत आणि देव यांच्यातील आत्मिक नात्याचे हे विलक्षण उदाहरण.
संत सावता माळी यांच्या फक्त ३७ अभंगांचा संग्रह आज उपलब्ध आहे. पण त्या थोडक्या रचनांमधूनही एक असा गूढ आणि प्रामाणिक भक्तीभाव उमटतो, की त्यांच्या सहिष्णुतेचा, समतेचा आणि अंतःशुद्धीचा संदेश आजच्या काळातही तितकाच जिवंत वाटतो.
त्यांनी पाखंडीपणा, अवडंबर, कर्मकांडावर टीका केली. त्यांच्या अभंगांतून साधेपणा, तत्त्वनिष्ठता, नीतिमत्ता आणि जीवनमूल्यांची भलावण दिसते. त्यांचं जीवन म्हणजे भजन-भक्तीच्या वाटेवरून गेलेला एक निष्कलंक दीपस्तंभ होता.
लोकप्रिय अभंग
- आमची माळियाची जात, शेत लावू बागाईत
- कांदा मुळा भाजी अवघी | विठाबाई माझी
- लसुण मिरची कोथंबिरी | अवघा झाला माझा हरि ||
- स्वकर्मात व्हावे रत, मोक्ष मिळे हातो हात
- सावत्याने केला मळा | विठ्ठल देखियला डोळा
समाधी आणि पुण्यतिथी
संत सावता माळी यांची समाधी १२ जुलै १२९५ रोजी अरण येथे झाली, जेव्हा त्यांनी अनंतात विलीन होण्याचा निर्णय घेतला. त्यांच्या पुण्यतिथीवर सुमारे २५ जुलै रोजी व्रत केले जाते.
संत सावता माळींचा संदेश
संत सावता माळी यांच्या जीवनातील संदेश हा कार्य आणि भक्ती यांच्या मध्यभागी असतो. त्यांचा विश्वास होता की, कर्म करणारे व्यक्ती नक्कीच ईश्वराला भेटू शकतात. "प्रपंची असूनि परमार्थ साधावा" हा त्यांचा मुख्य विचार आहे.
हेही वाचा: Sant Savta mali: संत सावता माळी – अभंग गाथा