🌟 नृसिंह जयंती विशेष: भक्ती, पराक्रम आणि धर्मसंवर्धनाची गाथा

✦ नृसिंह अवतार म्हणजे काय?

नृसिंह (नर+सिंह) हे भगवान विष्णूचे चौथे अवतार असून, त्यांनी सत्ययुगात हिरण्यकशिपू नामक राक्षसाचा वध करण्यासाठी हा अद्वितीय अवतार घेतला. या दिवशी वैशाख शुद्ध चतुर्दशी रोजी नृसिंह जयंती साजरी केली जाते.

✦ आख्यायिका: हिरण्यकशिपू, प्रल्हाद आणि नृसिंह अवतार

हिरण्याक्ष आणि हिरण्यकशिपू हे दोन बलाढ्य राक्षस बंधू होते. हिरण्याक्षाचा वध भगवान विष्णूंनी वराह अवतार घेऊन केला होता. आपल्या भावाचा वध झाल्याने संतप्त झालेल्या हिरण्यकशिपूने अमरतेसाठी ब्रह्मदेवाचे तप केले आणि वर मागितले:

ना माणसाकडून ना प्राण्याकडून मृत्यू
ना दिवसा ना रात्री
ना घरात ना बाहेर
ना अस्त्र ना शस्त्र
ना भूमीवर ना आकाशात

या वराचा आधार घेऊन हिरण्यकशिपूने पृथ्वीवर धर्माचा नाश सुरू केला. पण त्याचा पुत्र प्रल्हाद हा परम विष्णूभक्त निघाला. प्रल्हादाने सर्वत्र नारायणाचा अंश पाहिला. हिरण्यकशिपूने त्याला अनेक वेळा ठार मारण्याचा प्रयत्न केला, पण देवाच्या कृपेने सर्व प्रयत्न निष्फळ ठरले.

एकदा हिरण्यकशिपूने विचारले, "तो विष्णू कुठे आहे?" प्रल्हाद म्हणाला, "ते जळी स्थळी सर्वत्र आहेत." संतप्त होऊन हिरण्यकशिपूने स्तंभावर प्रहार केला आणि त्यातूनच प्रकट झाले नर+सिंह रूप – उग्र, तेजस्वी, भीषण रूप!

नृसिंहांनी संध्याकाळी, उंबऱ्यावर, मांडीवर झोपवून, नखांनी हिरण्यकशिपूचा वध केला – ज्याने ब्रह्मदेवाचे वचनही खंडित झाले नाही आणि धर्मही वाचवला.

✦ नृसिंह अवताराचे वैशिष्ट्य

काळ: संध्याकाळ – ना रात्र, ना दिवस
स्थान: उंबरा – ना घरात, ना बाहेर
शस्त्र: नखे – ना अस्त्र, ना शस्त्र
स्वरूप: अर्धमानव, अर्धसिंह – ना माणूस, ना प्राणी
मृत्यू: मांडीवर झोपवून – ना भूमीवर, ना आकाशात

✦ नृसिंह जयंती उत्सव

वैशाख शुक्ल षष्ठीपासून चतुर्दशीपर्यंत नृसिंह नवदिवसीय नवरात्र साजरे होते. नृसिंह जयंतीच्या दिवशी मंदिरांमध्ये कीर्तन, पूजन, कथा, अभिषेक व प्रसाद यांचे आयोजन केले जाते.

✦ नृसिंह पुराण

नरसिंह पुराण हे उपपुराण ५व्या शतकात लिहिले गेले असून, त्यात ६८ अध्याय व ३४६४ श्लोक आहेत. याचे रचयिता वेदव्यास मानले जातात. या पुराणात नृसिंह अवताराचे महत्व सांगितले आहे.

✦ नृसिंह मूर्ती आणि प्राचीन मंदिरे

🔸 नीरा नरसिंहपूर (पुणे): भीमा-नीरा संगमाजवळ वीरासनातील मूर्ती, कुलदैवत म्हणून मान्यता
🔸 सांगली नरसिंहपूर: भुयारामध्ये स्थित ज्वाला नृसिंह मूर्ती
🔸 वेरूळ लेणी: नृसिंह-हिरण्यकशिपू युद्धाचे शिल्प
🔸 पिंगळी (परभणी): गरुडावर आरूढ मूर्ती
🔸 धोम, पाल, अंजनगाव: विविध नृसिंह शिल्पे

✦ नरसिंह मूर्तींचे प्रकार

नृसिंह मूर्ती विविध स्वरूपात आढळतात:

🦁 स्थौण नृसिंह
🦁 विदरण नृसिंह
🦁 लक्ष्मी नृसिंह
🦁 योग नृसिंह
🦁 नृत्य नृसिंह

✨ निष्कर्ष

नृसिंह जयंती ही केवळ एक धार्मिक सण नाही, तर भक्ती, निष्ठा, आणि अधर्मावर विजयाची आठवण आहे. भक्त प्रल्हादाच्या निष्ठेने व श्रद्धेने देवाला प्रकट केले. आपणही आपल्या जीवनात श्रद्धा व भक्ती ठेवून अंध:काराचा नाश करूया.