संकष्ट चतुर्थी: व्रत, अंगारकी आणि गणेशाची दंतकथा
संकष्ट चतुर्थी विषयी माहिती
हिंदू पंचांगानुसार कृष्ण पक्षात येणाऱ्या चतुर्थीस संकष्ट चतुर्थी किंवा संकष्टी चतुर्थी म्हणतात. एका वर्षात १२ आणि अधिकमास आल्यास १३ संकष्टी चतुर्थी येतात. गणेशाच्या उपासनेत या दिवसाचे विशेष महत्त्व आहे. चंद्रदर्शन हा या व्रताचा मुख्य भाग आहे.
संकष्ट चतुर्थी, ज्याला संकटहार चतुर्थी असेही म्हणतात, हा दिवस कृष्ण पक्षाच्या चौथ्या दिवशी येतो. जर ही चतुर्थी मंगळवारी आली, तर तिला अंगारकी संकष्टी चतुर्थी म्हणतात. अभिषेक महर्षींनी इ.स.पू. ७०० च्या सुमारास आत्मविश्वासाचे अडथळे दूर करण्यासाठी या व्रताची परंपरा मांडली, असे मानले जाते.
व्रत
संकष्ट चतुर्थी हे एक पवित्र व्रत आहे. स्त्री-पुरुष दोघांनीही हे व्रत करू शकतात. हे व्रत दोन प्रकारांनी करतात – मिठाची संकष्ट चतुर्थी आणि पंचामृती चतुर्थी. दिवसभर उपवास करून चंद्रोदय झाल्यावर चंद्र व गणपतीला नैवेद्य अर्पण करून मोदकाचा प्रसाद दाखवावा.
व्रतराज ग्रंथात या व्रताचे महत्त्व सांगितले आहे. चंद्रप्रकाश होईपर्यंत गणपतीच्या अथर्वशीर्षाचे पठण केले जाते. माघ महिन्यातील कृष्ण चतुर्थीला 'सकट चौथ' असेही म्हणतात. प्रत्येक महिन्याच्या व्रतात एक विशिष्ट कथा सांगितली जाते, ज्यामुळे भक्ताला व्रताचे उद्दिष्ट समजते.
अंगारकी संकष्टी चतुर्थी
संकष्ट चतुर्थी मंगळवारी आली तर तिला 'अंगारकी' संकष्टी चतुर्थी म्हणतात. या दिवशी केलेले व्रत विशेष फलदायी मानले जाते. अधिक मासातील अंगारकी चतुर्थी २१ वर्षांत एकदाच येते, हे तिचे महत्त्व अधिक वाढवते.
अंगारकी (संस्कृत: अंगारक – मंगळ ग्रहाशी संबंधित) दिवशी प्रार्थना केल्यास मनोकामना पूर्ण होतात, असे श्रद्धाळूंना वाटते. गणेश अडथळे दूर करणारा व बुद्धीचा अधिपती आहे म्हणून हा दिवस अत्यंत शुभ मानला जातो.
गणेशाची दंतकथा
पारंपरिक कथेनुसार, देवी पार्वतीने हळदीच्या पेस्टमधून गणेशाची निर्मिती केली. तिने त्याला पहारेकरी म्हणून ठेवले असता, भगवान शिवाने त्याला आत यायला सांगितले, पण गणेशाने त्यांना रोखले. शिवाने रागाच्या भरात त्याचे डोके उडवले.
पार्वतीने आपल्या रौद्र रूपात विश्वविनाशाची शपथ घेतली. त्यावेळी ब्रह्मा, विष्णू, शिव या त्रिदेवांनी मिळून गणेशाचे हत्तीचे डोके लावून त्याला पुन्हा जिवंत केले. त्या दिवसापासून गणेशाला 'गणांचा स्वामी' – गणेश असे म्हणतात. ही कथा गणेशाच्या महत्त्वाचे प्रतीक आहे.