श्री चांगदेव पासष्टी
लेखक: संत ज्ञानेश्वर माऊली
भवताल आणि महत्त्व
श्री चांगदेव पासष्टी हे संत ज्ञानेश्वर माऊली यांचे एक अद्वैतवादी ग्रंथ आहे. यामध्ये त्यांनी चांगदेव राया यांना आत्मसाक्षात्काराचे गूढ सुबोध शब्दांत उलगडून सांगितले आहे.
श्लोक १:
स्वस्ति श्रीवटेशु । जो लपोनि जगदाभासु । दावी मग ग्रासु । प्रगटला करी ॥१॥
भावार्थ:परमेश्वर जगात अदृश्य असतो. त्याचे अस्तित्व प्रत्यक्ष दिसत नसले तरी तो सर्वत्र आहे. जेव्हा तो प्रकट होतो, तेव्हा तो जगाच्या भ्रामक आभासाला नष्ट करतो.
श्लोक २:
प्रगटे तंव न दिसे । लपे तंव तंव आभासे । प्रगट ना लपला असे । न खोमता जो ॥२॥
भावार्थ:तो परमात्मा प्रगट झाला तरी आपल्याला दिसत नाही. लपला तरी त्याचा आभास राहतोच. म्हणजेच, तो ना लपलेला आहे ना स्पष्ट – पण आहेच, अनुभवसिद्ध!
श्लोक ३:
बहु जंव जंव होये । तंव तंव कांहींच न होये । कांहीं नहोनि आहे । अवघाची जो॥3॥
भावार्थ:ज्यावेळी सगळीकडे अनेकतेचं आभास होतो, त्याच वेळी तो परमात्मा एकाच ठिकाणी सर्वस्व बनून राहतो. अनेकतेआड एकतेचा अनुभव हाच खरा तो आहे.
श्लोक ४:
सोनें सोनेपणा उणें । न येतांचि झालें लेणें । तेंवि न वेंचतां जग होणें । अंगे जया ॥४॥
भावार्थ:सोनं त्याचा सोनपण कधीच गमावत नाही, ते लेणं व्हावं यासाठी कुठेही प्रक्रिया लागली नाही. तसंच, जो जगाचा आधार आहे, त्याचं अस्तित्व आपण अनुभवत असतोच, शोधावं लागत नाही.
श्लोक ५:
कल्लोळ कंचुक । न फेडितां उघडें उदक । तेंवि जगेंसी सम्यक् । स्वरूप जो ॥५॥
भावार्थ:जसं समुद्राचं पाणी न उचलताच समोर दिसतं, तसंच हे जग पाहिल्यावर जो आपोआप प्रकट होतो – तोच खरा स्वरूप आहे.
श्लोक ६:
परमाणूंचिया मांदिया । पृथ्वीपणें न वचेचि वायां । तेंवि विश्वस्फूर्ति इयां । झांकवेना जो ॥६॥
भावार्थ:जसं पृथ्वीचं स्वरूप अत्यंत सूक्ष्म अणूंमध्येही दिसतं, तसंच विश्वाची चेतना प्रत्येक घटकात प्रकट असते. ती झाकता येत नाही.
श्लोक ७:
कळांचेनि पांघुरणे । चंद्रमा हरपों नेणें । का वन्ही दीपपणे । आन नोहे ॥७॥
भावार्थ:जसं चंद्र पूर्ण ढगांनी झाकला तरी अस्तित्वात असतो, आणि एकाच वन्हीच्या ज्योतीत अनेक दिवे पेटतात, तसंच परमात्मा एका असला तरी अनेकांत प्रतिबिंबित होतो.
श्लोक ८:
म्हणोनि अविद्यानिमित्तें । दृश्य द्रष्टत्व वर्ते । तें मी नेणें आईतें । ऎसेंचि असे ॥८॥
भावार्थ:अविद्या (अज्ञान)मुळे आपण दृश्य आणि द्रष्टा या भेदात अडकतो. पण सत्य हे या सर्वाच्या पलीकडचं असतं – जे कळायला येत नाही.
श्लोक ९:
जेविं नाममात्र लुगडें । येर्‍हवी सूतचि तें उघडें । कां माती मृद्‌भांडें । जयापरी ॥९॥
भावार्थ:जसं लुगडं हे मुळात सूतच असतं आणि मातीचं भांडं हे मातीच असतं, तसंच हे दृश्य जग देखील त्या परमात्म्याचंच रूप आहे.
श्लोक १०:
तेंवी द्रष्टा दृश्य दशे । अतीत दृङ्‌मात्र जें असे । तेंचि द्रष्टादृश्यमिसें । केवळ होय ॥१०॥
भावार्थ:द्रष्टा आणि दृश्याचा अनुभव हाही त्या एकाच आत्म्याचा परिपाक आहे. तो स्वतःला द्रष्टा-दृश्य या भासांतून प्रकट करतो.
श्लोक ११:
अलंकार येणें नामें । असिजे निखिल हेमें । नाना अवयवसंभ्रमें । अवयविया जेंवी ॥११॥
भावार्थ:जसं विविध दागिन्यांना भिन्न नावे असली तरी त्यांचं मूळ सोनं असतं, तसंच जगातल्या विविध गोष्टींचं मूळ एकच — आत्मस्वरूप.
श्लोक १२:
तेंवी शिवोनि पृथीवरी । भासती पदार्थांचिया परी । प्रकाशे ते एकसरी । संवित्ति हे ॥१२॥
भावार्थ:जगातील प्रत्येक पदार्थ दिसतो आहे, पण त्या प्रत्येकाच्या पाठीमागे एकच दिव्य प्रकाश आहे — तीच "संवित्ती", जाणीव.
श्लोक १३:
नाहीं तें चित्र दाविती । परि असे केवळ भिंती । प्रकाशे ते संवित्ति । जगदाकारें ॥१३॥
भावार्थ:जसं चित्र नसतानाही भिंतीवर कल्पना करता येते, तसं हे जग संवित्तीच्या आधारेच जाणवलं जातं.
श्लोक १४:
बांधयाचिया मोडी । बांधा नहोनि गुळाचि गोडी । तयापरि जगपरवडी । संवित्ति जाण ॥१४॥
भावार्थ:गुळाची गोडी बांध बांधून झाकली तरी कमी होत नाही, तसंच या विश्वाच्या आड जे आहे – त्या संवित्तीची जाणीव सतत असते.
श्लोक १५:
घडियेचेंइ आकारें । प्रकाशिजे जेवीं अंबरें । तेंवि विश्वस्फुर्तिं स्फुरें । स्फुर्तिचि हे ॥१५॥
भावार्थ:घड्याळाच्या आकृतीतून जसं आकाश उजळतं, तसंच हे सर्व जग त्या चेतनेच्या स्पंदनामुळेच प्रकट होतं.
श्लोक १६:
न लिंपतां सुखदुःख । येणें आकारें क्षोभोनि नावेक । होय आपणिया सन्मुख । आपणचि जो ॥१६॥
भावार्थ:जो सुख-दुःखाच्या अनुभवानं अजिबात लिप्त होत नाही, तरीही आपल्या अनुभवात स्पष्टपणे समोर येतो, तोच खरा "आपण" — आत्मा आहे. तो आपलाच असतो पण मनाचे आंदोलन त्याला स्पर्श करत नाही.
श्लोक १७:
तया नांव दृश्याचें होणें । संवित्ति दृष्टॄत्वा आणिजे जेणें । बिंबा बिंबत्व जालेपणें । प्रतिबिंबाचेनि ॥१७॥
भावार्थ:दृश्याला पाहिलं गेल्यावरच त्याचं 'दृश्य'पण ठरतं. पण जे आत्मस्वरूप आहे, ते कुणाचं प्रतिबिंब नसून स्वतःचं प्रतिबिंब आहे — त्या ज्ञानरूपाने दृश्य-द्रष्टा या कल्पना उगम पावतात.
श्लोक १८:
तेंवी आपणचि आपुला पोटीं। आपणया दृश्य दावित उठी । दृष्टादृश्यदर्शनत्रिपुटी । मांडें तें हे ॥१८॥
भावार्थ:आपणच आपल्या अंतर्यामध्ये हे दृश्य प्रकट करतो. आणि त्या दृश्यावरच आपण द्रष्टा बनतो — हा सगळा त्रिपुटी अनुभव (द्रष्टा-दृष्टी-दृश्य) एका एकाच तत्त्वातून उत्पन्न होतो.
श्लोक १९:
सुताचिये गुंजे । आंतबाहेर नाहीं दुजें । तेवी तीनपणेविण जाणिजे । त्रिपुटी हें ॥१९॥
भावार्थ:जसं सुताच्या गुंजेमध्ये आत-बाहेर काही भिन्न नसतं, तसं हे त्रिपुटी तत्त्व (द्रष्टा-दृष्टी-दृश्य) यामध्येही अंतर नाही. हे सगळं एकाच तत्त्वाचं स्वरूप आहे.
श्लोक २०:
नुसधें मुख जैसें । देखिजतसें दर्पणमिसें । वायांचि देखणें ऐसें । गमों लागे ॥२०॥
भावार्थ:जसं आरशात दिसणारं मुख हे खऱ्या मुखाशिवाय असू शकत नाही, किंवा वाऱ्याचं फक्त दर्शन होतं पण ध्वनी नाही, तसंच आत्मा हा दृश्य-दृष्टीच्या आड लपलेला असतो, पण जाणवतो.
श्लोक २१:
तैसें न वचतां भेदा । संवित्ति गमे त्रिधा । हेचि जाणे प्रसिद्धा । उपपत्ति इया ॥२१॥
भावार्थ:तीच संवित्ती (चेतना) भेद न करताही त्रिकाळ आणि त्रिपुटीमध्ये प्रवेश करते. हे समजून घेतल्यावर तिचं अस्सल स्वरूप दिसू लागतं.
श्लोक २२:
दृश्याचा जो उभारा । तेंचि दृष्टत्व होये संसारा । या दोहींमाजिला अंतरा । दृष्टि पंगु होय ॥२२॥
भावार्थ:ज्याप्रमाणे दृश्य उभं राहतं, त्याच वेळी दृष्टत्वही निर्माण होतं. पण या दोघांच्या मध्ये जे अंतर आहे, तिथं आपली 'दृष्टी' गोंधळून जाते.
श्लोक २३:
दृश्य जेधवां नाहीं । तेधवां दृष्टी घेऊनि असे काई ? । आणि दृश्येंविण कांहीं । द्रष्टत्व असे? ॥२३॥
भावार्थ:जिथं दृश्यच नाही तिथं 'दृष्टी' कशी असणार? आणि दृश्यांशिवाय 'द्रष्टा' पण नाही. म्हणजेच – दृश्य-दृष्टी-द्रष्टा हे तिघंही एकमेकांवर अवलंबून आहेत.
श्लोक २४:
म्हणोनि दृश्याचे जालेंपणें । दृष्टि द्रष्टत्व होणें । पुढती तें गेलिया जाणें । तैसेचि दोन्ही ॥२४॥
भावार्थ:दृश्य असताना दृष्टत्व निर्माण होतं, आणि दोघेही एकमेकांसहच अस्तित्वात येतात. दोघेही पुढे गेले की, त्यांचा गाभा एकच आहे हे लक्षात येतं.
श्लोक २५:
एवं एकचि झालीं ती होती । तिन्ही गेलिया एकचि व्यक्ती । तरी तिन्ही भ्रांति । एकपण साच ॥२५॥
भावार्थ:ती तिघांची (द्रष्टा, दृश्य, दृष्टी) कल्पना भ्रांती आहे. जेव्हा ती तिघं संपतात तेव्हा फक्त एकच वस्तु शिल्लक राहते — ती म्हणजे आत्मस्वरूप.
श्लोक २६:
दर्पणाचिया आधि शेखीं । मुख असतचि असे मुखीं । माजीं दर्पण अवलोकीं । आन कांहीं होये ? ॥२६॥
भावार्थ:आरशात बघण्यापूर्वीही चेहरा अस्तित्वात असतोच. तसंच, द्रष्टा आणि दृश्य यांपूर्वीही आत्मा अस्तित्वात आहे – तेच खरे.
श्लोक २७:
पुढें देखिजे तेणे बगे । देखतें ऐसें गमों लागे । परी दृष्टीतें वाउगें । झकवित असे ॥२७॥
भावार्थ:दृष्य पाहणारा पाहतो पण स्वतःच दृष्टीचे स्वरूप काय आहे हे विसरतो. त्यामुळे वास्तव न पाहता भ्रमात अडकतो.
श्लोक २८:
म्हणोनि दृश्याचिये वेळे । दृश्यद्रष्टत्वावेगळें । वस्तुमात्र निहाळे । आपणापाशीं ॥२८॥
भावार्थ:दृश्य आलं की त्यासोबत द्रष्टा-दृष्टी निर्माण होतात. पण ही सगळी 'वस्तू' पाहणं — ही केवळ आपल्याला आपल्याच अंतरात दिसणारी अनुभूती आहे.
श्लोक २९:
वाद्यजातेविण ध्वनी । काष्ठजातेविण वन्ही । तैसें विशेष ग्रासूनि । स्वयेंचि असे ॥२९॥
भावार्थ:जसं वाद्यांशिवाय ध्वनी होत नाही आणि लाकडांशिवाय अग्नि प्रकट होत नाही, तसंच ही सर्व दृश्य-दृष्टी अनुभव हे आत्मस्वरूपातूनच जन्म घेतात.
श्लोक ३०:
जें म्हणतां नये कांहीं । जाणो नये कैसेही । असतचि असे पाही । असणें जया ॥३०॥
भावार्थ:जे शब्दांनी सांगता येत नाही, समजून घेता येत नाही – पण तरीही "असतं", त्याचं अस्तित्व अनुभवायचं असतं. ते आत्मस्वरूप फक्त अनुभूतीचं आहे.
श्लोक ३१:
आपुलिया बुबुळा । दृष्टि असोनि अखम डोळा । तैसा आत्मज्ञानीं दुबळा । ज्ञानरूप जो ॥३१॥
भावार्थ:जसा डोळा असूनही बुबुळाच्या दोषामुळे कोणी अंध असतो, तसा आत्म्याचं स्वरूप असूनही जो आत्मज्ञानाने अंध आहे, तो खरं पाहू शकत नाही.
श्लोक ३२:
जें जाणणेंचि कीं ठाईं । नेणणें कीर नाहीं । परि जाणणें म्हणोनियांही । जाणणें कैंचें ॥३२॥
भावार्थ:जेथे खऱ्या जाणिवेचं स्थान आहे, तिथे अजाणतेपणाला स्थानच नाही. पण "जाणणं" या शब्दानेच त्याला मर्यादा येतात, कारण ती तर सर्व ज्ञानामागील उगम आहे.
श्लोक ३३:
यालागीं मौनेंची बोलिजे । कांहीं नहोनि सर्व होईजे । नव्हतां लाहिजे । कांहीच नाहीं ॥३३॥
भावार्थ:म्हणून हे तत्त्व सांगण्यापेक्षा मौनात अनुभवावं लागतं. काही नसतानाही सगळं आहे, आणि नसलं तरीही काहीही उरत नाही – असं त्याचं स्वरूप आहे.
श्लोक ३४:
नाना बोधाचिये सोयरिके । साचपण जेणें एके । नाना कल्लोळमाळिके । पाणी जेंवी ॥३४॥
भावार्थ:जसं वेगवेगळ्या लाटांतूनही पाणी एकच असतं, तसं विविध ज्ञानरूप व्यवहारांमधूनही एकच सत्य सर्वत्र व्यापून आहे.
श्लोक ३५:
जें देखिजतेविण । एकलें देखतेंपण । हें असो आपणिया आपण । आपणचि जें ॥३५॥
भावार्थ:जे दृश्य न पाहता ‘पाहणं’ होतं, जे स्वसंवेदनात प्रकट होतं – तेच खरं आपण. कारण त्यात पाहणारा, दृश्य, आणि दृष्टी सगळी एकवटली जातात.
श्लोक ३६:
जें कोणाचे नव्हतेनि असणें । जें कोणाचे नव्हतां दिसणें । कोणाचें नव्हतां भोगणें । केवळ जो ॥३६॥
भावार्थ:जे कोणाचंही नसूनही अस्तित्वात आहे, कोणताही आधार न घेता प्रकट होतं, कोणत्याही इंद्रियांशिवाय अनुभवता येतं – तेच आत्मस्वरूप आहे.
श्लोक ३७:
तया पुत्र तूं वटेश्वराचा । रवा जैसा कापुराचा । चांगया मज तुज आपणयाचा । बोल ऐके ॥३७॥
भावार्थ:हे चांगदेवा, तू वटेश्वराचा पुत्र! जसा रवा कापराचा असतो, तसा तूही आत्मरूपाचाच अंश आहेस. म्हणून हे आपलं आत्मभानाचं बोल ऐक.
श्लोक ३८:
ज्ञानदेव म्हणे । तुज माझा बोल ऐकणें । ते तळहाता तळीं मिठी देणें । जयापरि ॥३८॥
भावार्थ:ज्ञानदेव सांगतात, हे तुझ्याशी झालेलं बोलणं असं आहे जसं तळहाताला तळहात लावणं — अत्यंत जवळचं, स्पष्ट आणि प्रत्यक्ष.
श्लोक ३९:
बोलेंचि बोल ऐकिजे । स्वादेंचि स्वाद चाखिजे । कां उजिवडे देखिजे । उजिडा जेंवी ॥३९॥
भावार्थ:हे संवाद केवळ शब्दांचा नाही, जसा गोडपणा केवळ चाखूनच समजतो, किंवा प्रकाश फक्त पाहूनच कळतो – तसाच हा अनुभव आहे.
श्लोक ४०:
सोनिया वरकल सोनें जैसा । कां मुख मुखा हो आरिसा । मज तुज संवाद तैसा । चक्रपाणि ॥४०॥
भावार्थ:जसं सोन्यातून सोनं प्रकटतं, किंवा आरशात आपल्याच चेहऱ्याचं प्रतिबिंब असतं – तसाच माझा आणि तुझा हा संवाद आहे – आत्मतेजाशी आत्मतेजाची भेट.
श्लोक ४१:
गोडिये आपुली गोडी । घेतां काय न माये तोंडी । आम्हां परस्परें आवडी । तो पाडु असे ॥४१॥
भावार्थ:स्वतःचं गोडपण अनुभवताना ते सांगणं शक्य नसतं, पण त्यातच परस्परात प्रेम निर्माण होतं. अशी ही आपली आत्मिक भेट आहे.
श्लोक ४२:
सखया तुझेनि उद्देशें । भेटावया जीव उल्हासे । कीं सिद्धभेटी विसकुसे । ऐशिया बिहे ॥४२॥
भावार्थ:माझ्या मित्रा, तुझ्या संकल्पातून मी जेव्हा भेटायला येतो, तेव्हा जीव उल्हासित होतो. पण ही भेट होण्याआधीच आत आत एकत्वाचं अनुभव येऊन जातो.
श्लोक ४३:
भेवों पाहे तुझें दर्शन । तंव रूपा येनों पाहे मन । तेथें दर्शना होय अवजतन । ऐसें गमों लागे ॥४३॥
भावार्थ:मी तुझं दर्शन घ्यावं म्हणून धावतो, पण माझं मन तुझ्या स्वरूपात विलीन होतं. तेव्हा "मी पाहतोय" आणि "तू दिसतो आहेस" हे सगळं विसरलं जातं.
श्लोक ४४:
कांहीं करी बोले कल्पी । कां न करी न बोले न कल्पी । ये दोन्ही तुझ्या स्वरूपीं । न घेती उमसू ॥४४॥
भावार्थ:तू काही करतोस किंवा नाही, बोलतोस किंवा नाही — या दोन्ही स्थिती तुझ्या स्वरूपाला लागू पडत नाहीत. तुझं स्वरूप त्या पलीकडे आहे.
श्लोक ४५:
चांगया ! तुझेनि नांवे । करणें न करणें न व्हावें । हें काय म्हणों परि न धरवे । मीपण हें ॥४५॥
भावार्थ:हे चांगदेवा! तुझ्या उपस्थितीत 'करणं', 'न करणं', किंवा 'नसणं' हे सगळेच गळून पडतात. तिथे "मी" असं म्हणणंही उरत नाही – कारण तिथे फक्त "असणं" असतं.
श्लोक ४६:
लवण पाणियाचा थावो । माजि रिघोनि गेलें पाहो । तंव तेंचि नाहीं मा काय घेवो । माप जळा ॥४६॥
भावार्थ:पाण्यातील मीठ विरघळून गेलं, तर वेगळं राहिलंच नाही. मग त्याचं स्वतंत्र मोजमाप करता येईल का? तसंच आत्मज्ञानात मीपणा विरघळतो.
श्लोक ४७:
तैसें तुज आत्मयातें पाही । देखो गेलिया मीचि नाहीं । तेथें तूं कैचा काई । कल्पावया जोगा ॥४७॥
भावार्थ:जेव्हा मी तुझं आत्मरूप पाहतो, तेव्हा मीपणच उरत नाही. मग तुझ्याबद्दल काही कल्पना करायचीच गरज राहत नाही — तेथे फक्त तूं आहेस.
श्लोक ४८:
जो जागोनि नीद देखे । तो देखणेपणा जेंवी मुके । तेंवि तूंतें देखोनि मी थाके । कांहीं नहोनि ॥४८॥
भावार्थ:जो जागा असतानाही झोप पाहतो, त्याचं पाहणं थांबतं. तसंच जेव्हा मी तुला पाहतो, तेव्हा मीपण संपून जातं – काही उरतच नाही.
श्लोक ४९:
अंधाराचे ठाईं । सूर्यप्रकाश तंव नाहीं । परी मी आहें हें कांहीं । नवचेचि जेंवी ॥४९॥
भावार्थ:अंधारात सूर्यप्रकाश नसतो, पण तरीसुद्धा "असणं" तिथे आहेच. तसंच मीपण नव्याच रूपात उगम पावतो – अनुभूतीला बाहेरचा प्रकाश नको.
श्लोक ५०:
तेंवि तूंतें मी गिवसी । तेथें तूंपण मीपणेंसी । उखते पडे ग्रासीं । भेटीची उरे ॥५०॥
भावार्थ:जेव्हा मी तुझ्यामध्ये विलीन होतो, तेव्हा मीपण व तूंपण ही दोन्ही संकल्पना विरघळून जातात. उरतं ते निव्वळ मिलन, एकत्व.
श्लोक ५१:
डोळ्याचे भूमिके । डोळा चित्र होय कौतुकें । आणि तेणेंचि तो देखे । न डंडळितां ॥५१॥
भावार्थ:जेव्हा मी तुझ्यामध्ये विलीन होतो, तेव्हा मीपण व तूंपण ही दोन्ही संकल्पना विरघळून जातात. उरतं ते निव्वळ मिलन, एकत्व.
श्लोक ५२:
तैसी उपजतां गोष्टी । न फुटतां दृष्टि । मी तूंवीण भेटी । माझी तुझी ॥५२॥
भावार्थ:जसंच काही न बनवलं तरी काहीतरी आपसूक उगम पावतो, तसंच मी व तू हे भेद न फुटता आपण भेटतो – माझं आणि तुझं एकच होतं.
श्लोक ५३:
आतां मी तूं या उपाधी । ग्रासूनि भेटी नुसधी । ते भोगिली अनुवादीं । घोळघोळू ॥५३॥
भावार्थ:‘मी’ व ‘तूं’ या संकल्पना विलीन होऊन, उरतो तो फक्त मिलनाचा अनुभव. त्याचा मी अनेकदा अनुवाद (अर्थस्पष्टता) करून पाहिला आहे.
श्लोक ५४:
रूपतियाचेनि मिसें । रूचितें जेविजे जैसें । कां दर्पणव्याजें दिसे । देखतें जेंवी ॥५४॥
भावार्थ:जसं काहीतरी गोड दिसतं ते त्याच्या चवेमुळे कळतं, किंवा आरशातलं प्रतिबिंब आरशामुळे, तसंच हे दर्शन आहे – प्रत्यक्ष रूपामुळे नाही.
श्लोक ५५:
तैसी अप्रमेयें प्रमेयें भरलीं । मौनाचीं अक्षरें भली । रचोनि गोष्टी केली । मेळियेचि ॥५५॥
भावार्थ:या अनुभवात अशक्य वाटणाऱ्या गोष्टीही सामावल्या आहेत. मौनातही शब्द फुलतात, आणि त्यातून अनुभवाची गोष्ट उलगडते.
श्लोक ५६:
इयेचें करुनि व्याज । तूं आपणयातें बुझ । दीप दीपपणें पाहे निज । आपुलें जैसें ॥५६॥
भावार्थ:ही सगळी उदाहरणं म्हणजे फक्त निमित्त. यातून तू स्वतःचं स्वरूप ओळख. जसं दीप स्वतःचं तेज स्वतः पाहतो – तसंच हे आत्मदर्शन आहे.
श्लोक ५७:
तैसी केलिया गोठी । तया उघडिजे दृष्टी । आपणिया आपण भेटी । आपणामाजी ॥५७॥
भावार्थ:ही चर्चा म्हणजे अंतर्मुख व्हायचं साधन आहे. एकदा ती झाली की, मग आपल्याच आपल्यात भेट होते – कोणालाही मधे न घेता.
श्लोक ५८:
जालिया प्रळयीं एकार्णव । अपार पाणियाची धांव । गिळी आपुला उगव । तैसें करी ॥५८॥
भावार्थ:जसा प्रलयामध्ये सर्व नद्या, ओढे महासागरात मिसळतात, तसंच हे मी-तूं या कल्पना एकत्वात विलीन होतात. सगळं परत मूळात एक होतं.
श्लोक ५९:
ज्ञानदेव म्हणे नामरूपें । विण तुझें साच आहे आपणपें । तें स्वानंदजीवनपे । सुखिया होई ॥५९॥
भावार्थ:ज्ञानदेव सांगतात, तुझं नामरूप असं गुंफलेलं आहे की ते तुझ्या खरं स्वरूपात विलीन झालं आहे. हे अनुभवल्यावर खरा आनंद मिळतो.
श्लोक ६०:
चांगया पुढत पुढती । घरा आलिया ज्ञानसंपत्ति । वेद्यवेदकत्वही अतीतीं । पदीं बैसें ॥६०॥
भावार्थ:हे चांगदेवा, ही आत्मज्ञानाची संपत्ती तुझ्या घरात आली आहे. वेद, वेदज्ञ, आणि जाणणं याहीपलीकडे गेलं आहे – अंतिम अनुभव म्हणून.
श्लोक ६१:
चांगदेवा तुझेनि व्याजें । माउलिया श्रीनिवृत्तिराजे । स्वानुभव रसाळ खाजें । दिधलें लोभें ॥६१॥
भावार्थ:हे चांगदेवा, तुझ्या निमित्ताने श्री निवृत्तीनाथ महाराजांनी आपल्यात असलेला स्वानुभवाचा रसाळ खजिना उघडून दिला – त्यात विलक्षण लोभ होता.
श्लोक ६२:
एवं ज्ञानदेव चक्रपाणी ऐसे । दोन्ही डोळस आरिसे । परस्पर पाहतां कैसें । मुकले भेदा ॥६२॥
भावार्थ:ज्ञानदेव व चांगदेव हे दोघेही चक्रपाणीच्या (भगवंताच्या) रूपात एकरूप झाले. दोघंही आरशासारखे स्वच्छ, पारदर्शक. मग त्यांच्यात भेद उरतोच कुठे?
श्लोक ६३:
तियेपरि जो इया । दर्पण करील ओंविया । तो आत्माएवढिया । मिळेल सुखा ॥६३॥
भावार्थ:जो स्वतःला आरशासारखा पारदर्शक करेल, त्याला आत्म्याएवढं सुख मिळेल. हेच जीवनाचं अंतिम समाधान.
श्लोक ६४:
नाहीं तेंचि काय नेणों असें । दिसें तेंचि कैसें नेणों दिसे । असें तेंचि नेणों आपैसे । तें कीं होइहे ॥६४॥
भावार्थ:जे नाही ते कसं ओळखावं? जे दिसतं ते नेमकं काय आहे? आणि जे आपण आहोत, त्यालाही कसं ओळखावं? हे जाणणं म्हणजे आत्मज्ञानाचं रहस्य.
श्लोक ६५:
निदेपरौते निदैजणें । जागृति गिळोनि जागणें । केलें तैसें जुंफणें । ज्ञानदेवो म्हणे ॥६५॥
भावार्थ:जसं झोपेची अनुभूती झोपत असतानाच होते, तसंच जाग्रतीची अनुभूती जाग्रतीतच होते. याचं एकरूपपण म्हणजे आत्मज्ञान – असं ज्ञानदेव म्हणतात.
निष्कर्ष
भावार्थ:ही पासष्टी फक्त पांडित्य नव्हे तर अनुभवातून आलेले ब्रह्मज्ञान आहे. प्रत्येक श्लोक वाचताना आत्म्याशी आपली जवळीक होते, हे याचे वैशिष्ट्य आहे.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा