🔷 प्रस्तावना
पंधराव्या शतकातील दामाजीपंत हे केवळ एक महसूल अधिकारी नव्हते, तर लोककल्याणाच्या भावनेने प्रेरित एक संत होते. मंगळवेढ्यासारख्या भागात बहामनी सत्तेखाली काम करत असताना, त्यांनी धर्मनिष्ठा आणि सामाजिक जबाबदारी यांचा विलक्षण समतोल साधला. दुष्काळ पडलेला असतानाही त्यांनी शासकीय आदेशाची पर्वा न करता राजाच्या धान्य कोठारातून उपाशी जनतेला धान्य वाटले. हे पाऊल प्रशासनाच्या दृष्टिकोनातून अपराध ठरू शकले असते, पण लोकांच्या नजरेत त्यांचे खरे स्वरूप त्या क्षणी उलगडले — एक जीवांची उपासना करणारा संत.
राजाकडून चौकशी होणार हे निश्चित असताना, दामाजी कोणतीही भीती न बाळगता, सत्य बोलण्याच्या निर्णयावर ठाम राहिले. त्यांच्या मनात एकच श्रद्धा होती — विठोबा साक्षात न्याय करेल. त्या परमविश्वासातून, जेव्हा विठोबा स्वतः सोन्याची पोती घेऊन बहाण्यात येतो आणि दामाजींची किंमत चुकवतो, तेव्हा ते केवळ चमत्कार नव्हे, तर भक्तीच्या सामर्थ्याचे उत्तम उदाहरण बनते. हा प्रसंग हा एक अध्यात्मिक संदेश आहे की, जे कार्य समाजासाठी, लोकहितासाठी आणि निष्कलंक अंतःकरणाने केले जाते, त्याची जबाबदारी शेवटी परमात्मा स्वतः घेतो.
दुष्काळाच्या त्या कठीण काळात त्यांनी दाखविलेल्या धैर्याची आठवण म्हणून १४६० सालचा दुष्काळ इतिहासात “दामाजी पंतांचा दुष्काळ” म्हणून ओळखला जातो. त्या काळातील एक महसूल अधिकारी आपल्या पदाचा वापर लोकसेवेसाठी करतो, आणि नंतर भक्त म्हणून गौरव पावतो — हीच संतपणाची खरी व्याख्या आहे. त्यांच्या चरित्रातून आपल्याला जो बोध मिळतो, तो म्हणजे – जबाबदारीने काम करत असताना मानवतेसाठी केलेला प्रत्येक निर्णय भक्तीचे रूप धारण करू शकतो.
📜 संत दामाजी पंत यांचे जीवनचरित्र
संत दामाजी पंत हे एक लोकहितवादी अधिकारी आणि परम भक्त म्हणून ओळखले जातात. त्यांचा जीवनप्रवास केवळ एक धार्मिक आख्यायिका नसून, मानवी अधिकार, सामाजिक समता आणि नैतिक मूल्यांचा प्रभावी संदेश आहे. त्यांनी एक प्रशासनिक पदावर असतानादेखील, आपले अधिकार लोकांच्या भल्यासाठी वापरले आणि दुष्काळाच्या काळात हजारोंच्या प्राणांचे रक्षण केले.
दुष्काळात जेव्हा हजारो लोक उपाशी होते, तेव्हा दामाजींनी लोकांच्या वेदनांकडे दुर्लक्ष न करता, त्यांना राजाच्या कोठारातील धान्य वाटले. त्यांचा हेतू स्पष्ट होता – लोकांचा जीव वाचवणे हीच खरी धर्मसेवा. सत्ताधाऱ्यांच्या भीतीपोटी जेव्हा कोणीही मदतीला येत नव्हते, तेव्हा दामाजींचे कृत्य मानवतेचा सर्वोच्च आदर्श ठरले. हेच एका सच्च्या “ह्यूमन राइट्स डिफेंडर”चे लक्षण मानले जाते.
विठोबाने जेव्हा दामाजींचे रूप घेऊन त्यांना मदतीचा हात दिला, तेव्हा देव स्वतः न्यायाच्या बाजूने उभा असल्याचा संदेश साकार झाला. विठोबा महाराच्या वेशात येतो, ही गोष्ट अस्पृश्यतेवर देखील प्रश्नचिन्ह उभी करते. देव कोणत्याही रूपात येतो आणि त्याची कृपा कोणत्याही जातपाताशिवाय मिळते, हे या घटनेतून सिद्ध होते.
सुलतानाच्या दरबारात विठोबा दामाजींचे हस्ताक्षर बनवून, त्यांच्यासाठी उत्तरदायित्व स्वीकारतो. यामुळे हे स्पष्ट होते की जेव्हा एखादा व्यक्ती स्वतःच्या जिवावर उदार होऊन जनतेच्या कल्याणासाठी निर्णय घेतो, तेव्हा त्याच्या पाठीशी संपूर्ण ब्रह्मांड उभे राहते. हे केवळ धार्मिक दृष्टिकोनातून नव्हे, तर मानवी मूल्यांच्या दृष्टीनेही एक अत्युच्च उदाहरण आहे.
या कथेत दामाजींनी शासनाच्या विरुद्ध जाऊन लोकांच्या मूलभूत हक्कां—अन्न, जीव आणि सन्मान—यांची रक्षा केली. ते आजच्या भाषेत सांगायचे तर, एका समजूतदार, समतेचा पुरस्कार करणाऱ्या आणि न्यायाच्या मूल्याशी बांधिल असलेल्या सिव्हिल सर्व्हंटचे प्रतीक आहेत. आणि विठोबाचे त्यांच्या बचावासाठी अवतरले जाणे, ही भक्ताच्या कर्मनिष्ठेची ग्वाही आहे.
🎭 दंतकथा आणि विठोबाची कृपा
दामाजी पंतांच्या जीवनात एक प्रसिद्ध दंतकथा आहे. शके १३७८ मध्ये, पंढरपूरच्या विठोबाने दामाजी पंतांच्या नोकराच्या रूपात दामाजी पंतांना वाचवले. त्याने एक सोन्याचा मोहरा आणि पावतीची मदत करून दामाजी पंतांची सुटका केली. ही घटना त्यांच्या जीवनातील एक अत्यंत महत्त्वाची घटना ठरली.
🏰 संत दामाजी पंतांची समाधी व मंदिर
संत दामाजी पंत यांची समाधी साध्या स्वरूपात होती. शके १३८२ मध्ये त्यांचे निधन झाले. त्यानंतर, शिवाजी महाराजांच्या धाकट्या पूत्र राजाराम यांनी त्यांच्या समाधीवर एक छोटे मंदिर बांधले. त्यात विठोबा, रुखमाई आणि दामाजी पंत यांची मूर्ती स्थापित केली गेली.
‘संत दामाजी संस्था’ हे एक एकर एकोणीस गुंठे जागेवर स्थित आहे. या संस्थेतील मंदिराला मोठा सभामंडप आहे. तेथे प्रत्येक वारीसाठी (चैत्री, आषाढी, कार्तिकी व माघ वारी) भक्तांसाठी जेवणाची व्यवस्था आहे.
🍽️ दैनंदिन धार्मिक कार्ये
येथे दररोज दोनशे ते अडीचशे लोकांना जेवण दिले जाते. वारकऱ्यांसाठी दोन मजली इमारत बांधली आहे, जेणेकरून ते सुरक्षितपणे निवास करू शकतात. एक वारीसाठी साधारणपणे तीस ते पस्तीस क्विंटल तांदूळ लागतात. धार्मिक कार्यक्रम आणि भक्तिरसाच्या आयोजनाचे खर्च दानशूर लोकांच्या देणग्यांवरून भागवले जातात.
🙏 समारोप
संत दामाजी पंत यांच्या जीवनाची गाथा आजही मंगळवेढ्यातील लोकांच्या मनात जिवंत आहे. त्यांच्या दानधर्म, भक्तिरस व धार्मिक कार्यामुळे त्यांचे नाव अमर राहिले आहे. हे त्यांच्या संततेचे आणि जीवनातील कार्याचे एक आदर्श प्रतीक बनले आहे.