विनायक चतुर्थी: इतिहास, पूजा आणि अध्यात्मिक महत्त्व
विनायक चतुर्थी, जी 'गणेश चतुर्थी' या नावानेही ओळखली जाते, ही हिंदू धर्मातील एक अत्यंत महत्त्वाची व लोकप्रिय सण आहे. दर वर्षी भाद्रपद शुद्ध चतुर्थीला हा सण साजरा केला जातो. हा दिवस भगवान गणेशाच्या जन्मदिनी म्हणून ओळखला जातो आणि भारतात विशेषतः महाराष्ट्र, कर्नाटक, गोवा व आंध्रप्रदेशात मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो.
🪔 भाग १: विनायक चतुर्थीचा इतिहास आणि उत्पत्ती
पुराणांमध्ये उल्लेख आहे की देवी पार्वतीने स्नानासाठी आपल्या अंगावरील उटण्यापासून एक सुंदर बालक तयार केला. त्या बालकास त्यांनी आपला द्वारपाल नेमले. भगवान शंकर घरी परतल्यावर त्या बालकाने त्यांना आत जाऊ दिले नाही, त्यामुळे संतापलेल्या शंकरांनी त्याचा शिरच्छेद केला. नंतर पार्वतीच्या रागामुळे व विनंतीमुळे शंकरांनी त्याच्या शिरावर हत्तीचे शिर लावले आणि त्याला ‘गणपती’ किंवा ‘विनायक’ असे नाव दिले.
त्यानंतर देवतांनी गणपतीला प्रथमपूज्य मानले आणि कोणतेही शुभकार्य करण्यापूर्वी त्यांच्या पूजा करण्याची परंपरा सुरू झाली. म्हणूनच विनायक चतुर्थीला ‘संकष्टी चतुर्थी’ही म्हटले जाते कारण गणेश भक्तांना या दिवशी उपवास व पूजन केल्यास संकटे टळतात असे मानले जाते.
🌸 भाग २: पूजा विधी, व्रत व धार्मिक आचार
विनायक चतुर्थीच्या दिवशी गणेशमूर्ती घरात किंवा सार्वजनिक मंडळात प्रस्थापित केली जाते. पूजेसाठी खालील विधी पार पाडले जातात:
- सकाळी स्नान करून शुद्ध वस्त्रे परिधान करतात.
- गणेशमूर्तीला दूध, दुर्वा, फुले, मोदक आणि हार अर्पण केला जातो.
- ‘ॐ गं गणपतये नमः’ हा मंत्र जपला जातो.
- गणपतीची 21 दुर्वा, 21 फुलं, 21 मोदक अर्पण करून पूजा पूर्ण होते.
- आरती केली जाते – जसे "सुखकर्ता दुःखहर्ता", "गणपती बाप्पा मोरया" आदी.
हा सण १० दिवस साजरा केला जातो आणि शेवटच्या दिवशी ‘अनंत चतुर्दशी’ला मूर्तीचे विसर्जन जलाशयात केले जाते. विसर्जनवेळी "गणपती बाप्पा मोरया, पुढच्या वर्षी लवकर या!" असा जयघोष केला जातो.
📿 भाग ३: आध्यात्मिक आणि सामाजिक महत्त्व
विनायक चतुर्थीचा सण फक्त धार्मिक नाही, तर सामाजिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्याही फार महत्त्वाचा आहे. लोकमान्य टिळकांनी ब्रिटिश राजवटीत या सणाचा वापर सामाजिक एकता निर्माण करण्यासाठी केला. सार्वजनिक गणेशोत्सव ही संकल्पना लोकांमध्ये ऐक्य निर्माण करण्यासाठी वापरली गेली.
आजही अनेक सार्वजनिक मंडळे हा सण साजरा करताना सामाजिक उपक्रम, आरोग्य शिबिरे, रक्तदान शिबिरे, सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजित करतात. त्यामुळे गणेशोत्सव हा एकात्मतेचा आणि भक्तीचा उत्सव झाला आहे.
गणेश हा बुद्धी, ज्ञान, आणि शुभकार्यातील यशाचा देव मानला जातो. विद्यार्थ्यांपासून व्यावसायिकांपर्यंत सर्वजण गणेशाची उपासना करतात. ‘विघ्नहर्ता’ म्हणजे अडथळे दूर करणारा या स्वरूपात गणपतीचे स्मरण केले जाते.
❓ वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQs)
- विनायक चतुर्थी कधी साजरी केली जाते?
भाद्रपद महिन्याच्या शुद्ध चतुर्थीला – साधारणतः ऑगस्ट-सेप्टेंबरमध्ये. - किती दिवस गणेशमूर्ती ठेवतात?
1.5, 3, 5, 7, किंवा 10 दिवस – श्रद्धेनुसार. - गणपतीला कोणते नैवेद्य प्रिय आहे?
मोदक, लाडू, दूर्वा, फळे. - गणेशाची मूर्ती कोणत्या मातीची असावी?
पर्यावरणपूरक शाडू मातीची मूर्ती वापरणे योग्य समजले जाते.
🔚 निष्कर्ष
विनायक चतुर्थी हा भक्ती, संस्कृती आणि सामाजिक ऐक्य यांचा संगम आहे. श्रीगणेशाचा आशीर्वाद जीवनात अडथळे दूर करून यश, ज्ञान आणि समाधान देतो. आपण सगळ्यांनी पर्यावरणपूरक आणि सात्त्विक रीतीने हा सण साजरा करावा, हीच खरी श्रीगणेशाला अर्पण केलेली श्रद्धांजली ठरेल.
गणपती बाप्पा मोरया! पुढच्या वर्षी लवकर या!