आषाढी वारीचा सोहळा संपूर्ण माहिती

 

आषाढी वारीचा सोहळा संपूर्ण माहिती

आषाढी एकादशीच्या दिवशी पंढरपूरच्या विठोबा दर्शनासाठी लाखो भक्तगण, वारकरी, संतांच्या पालख्या घेऊन जमलेले असतात. अनेकांच्या मनात असं वाटतं की संतांच्या पालख्या पंढरपूरात पोहोचल्या की वारी संपली. पण खरं पाहता, याच दिवशी वारीचा खरा अध्यात्मिक शिखरबिंदू गाठलेला असतो. आषाढी एकादशी हा वारकऱ्यांसाठी केवळ एक धार्मिक दिवस नसून, तो भक्ती, समर्पण, आणि आत्मशुद्धीचा उत्सव असतो.

संतांच्या पालख्या एकदा पंढरपूरात पोहोचल्या की त्या काही दिवस तिथे मुक्काम करतात. या मुक्कामाच्या काळात दैनंदिन दिनक्रम अतिशय शिस्तबद्ध असतो. विठोबा रुखमाईचं दर्शन, हरिपाठ, भजन, कीर्तन, नामस्मरण आणि मंदिरातल्या विविध सेवांमध्ये सहभागी होणं—हा दिनक्रम भक्तिभावाने पार पाडला जातो. वारीचा प्रत्येक क्षण, पंढरपूरच्या रस्त्यांवरून वाहणारा टाळ-मृदुंगाचा गजर, आणि दिंड्यांमधलं सामूहिक श्रमदान, हे सगळं एका अनोख्या ऊर्जेचा अनुभव देतं.

जसजसा ज्येष्ठ महिना येऊ लागतो, तसतसं वारकऱ्यांच्या अंतःकरणात एक अधीरतेची भावना उमटू लागते. पंढरपूरच्या वाटा मनात रुंजी घालू लागतात. देशाच्या कानाकोपऱ्यातून, विशेषतः संतांच्या कर्मभूमीतून, अनेक संतांच्या पालख्या आपल्या भक्तगणांसह मार्गस्थ होतात. एकेक दिंडी, प्रत्येक टाळ, प्रत्येक अभंग, आणि प्रत्येक ओव्यातून “पांडुरंग” हाक देत चाललेली असते.

वारीमध्ये सहभागी होणं म्हणजे केवळ एक यात्रेचा भाग नव्हे, तर ती एक जीवनपद्धती असते. आणि ज्या भक्तांना प्रत्यक्ष वारीमध्ये सहभागी होता येत नाही, ते लोकही हे भाविक पर्व टीव्ही, वर्तमानपत्रं, आणि डिजिटल माध्यमांतून जिवंतपणे अनुभवत असतात. काही दिवसांपुरतं नव्हे, तर पूर्ण महाराष्ट्रच जणू पांडुरंगमय आणि वारीमय होऊन जातो.

---

वारीपूर्वीचा महत्वपूर्ण बदल – पलंग निघणे आणि देवाच्या उपचारांचा तपशील

पंढरपूरमध्ये आषाढ महिना सुरू झाला की, वारीचं जणू उत्सवमय वातावरण रंगू लागतं. या काळात पांडुरंगाच्या मंदिरातील सर्व धार्मिक उपचार अधिक भक्तिभावाने पार पडतात. रोज पहाटे काकड आरतीने सुरुवात होते. त्यानंतर अभिषेक, आरती, दुपारी महानैवेद्य, संध्याकाळी पोशाख, धुपारती, आणि शेवटी रात्री शेजारती होऊन देव निद्रेला जातो. पहाटेपर्यंत देव विश्रांती घेतो. या काळात, विशेषतः शेजारतीनंतर पहाटपूजेनंतर होणाऱ्या आरतीपर्यंत, जवळपास आठ ते नऊ तास देवदर्शन बंद राहतं.

आषाढी वारीच्या वेळी मात्र सगळं काही वेगळंच असतं. लाखो भाविक आपल्या पांडुरंगाच्या दर्शनासाठी, प्रेमाने आणि संयमाने रांगेत तासन्‌तास उभे असतात. काही वेळा २४ ते ४८ ताससुद्धा थांबावं लागतं. पांडुरंगाच्या दर्शनाची ही ओढ केवळ भक्तांच्या मनात नाही, तर खुद्द विठोबासुद्धा आपल्या भक्तांना भेटण्यासाठी आतुर असतो, असं भाविकांनी मानलेलं आहे.

वारीच्या काळात जास्तीत जास्त भक्तांना विठोबाचं दर्शन घेता यावं म्हणून, देवाचे काही पारंपरिक उपचार काही दिवसांसाठी थांबवले जातात. या परंपरेला "पलंग निघणे" असं म्हणतात. पूर्वी ही परंपरा आषाढ शुद्ध पंचमीला सुरु होत असे, पण आता आषाढ महिन्याच्या पहिल्याच दिवशी – शुद्ध प्रतिपदेला – पलंग निघतो. या दिवशी शेजघरातला देवाचा पलंग बाहेर काढण्यात येतो आणि त्या दिवसापासून देव झोपत नाही.

देवाची झोप बंद झाल्यावर, श्रमपरिहारासाठी देवाच्या मागे लोड लावण्यात येतो आणि रुक्मिणी मातेच्या मागे तक्का ठेवण्यात येतो. आता फक्त सकाळची पूजा आणि दुपारी नैवेद्य दाखवला जातो. सायंकाळी लिंबूपाणी आणि रात्री दूध-साखरेचा नैवेद्य दाखवला जातो. पोशाख, धुपारती, शेजारती हे उपचार या काळात बंद असतात – कारण देव भक्तांसाठी जागृत असतो.

संतांच्या पालख्यांचा पंढरपूरमध्ये भव्य स्वागत आणि रिंगण सोहळा

आषाढ महिना जवळ येतो तसं पंढरपूरच्या दिशेने संतांच्या पालख्या भक्तगर्जनेसह प्रवास करत असतात. या पालख्यांमधील काही पालख्या आषाढ शुद्ध षष्ठीच्या सुमारासच पंढरपूरमध्ये दाखल होतात. यामध्ये खान्देशातून येणाऱ्या संत मुक्ताबाईंच्या पालखीचा सोहळा विशेष महत्त्वाचा मानला जातो. त्यांच्या सोहळ्यातील भक्तीभाव, निष्ठा आणि एकरूपता वारकऱ्यांच्या मनाला साद घालतात.

शुद्ध नवमीच्या दिवशी बहुतेक सर्व प्रमुख पालख्या पंढरपूरजवळील वाखरी या गावात पोहोचतात. वाखरी हे वारकऱ्यांसाठी एक महत्वाचं स्थान असून ते पंढरपूरपासून फक्त आठ किलोमीटर अंतरावर आहे. नवमीच्या दिवशी इथे संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या पालखीचे ‘उभं रिंगण’ आणि ‘गोल रिंगण’ हे सोहळे पार पडतात. या वेळी वाखरीच्या माळावर टाळ-चिपळ्यांच्या नादात, अभंगांच्या ओघात, एक अद्वितीय आध्यात्मिक ऊर्जा निर्माण होते, जी अनुभवण्यासाठी पंढरपूरचे स्थानिक लोकही मोठ्या संख्येने गर्दी करतात.

वाखरीला मुक्कामी असलेला हा थांबा पंढरपूरच्या अगदी जवळ असल्यामुळे अनेक वारकरी नवमी किंवा दशमीच्या दिवशीच पंढरपूरात येतात. चंद्रभागा नदीत पवित्र स्नान करतात आणि नगरप्रदक्षिणा करून आपल्या वारीच्या व्रताची परिपूर्णता साधतात. या सर्व विधी उरकून ते पुन्हा आपल्या सोहळ्यामध्ये वाखरीला परततात, कारण त्यांच्या माऊलीच्या पालखीबरोबर त्यांना पुढचा सोहळा पूर्ण करायचा असतो.

दशमीच्या पहाटेपासूनच वाखरीहून पंढरपूरच्या दिशेने पालख्यांची निघालेली मिरवणूक पाहणं म्हणजे एक अद्भुत अनुभूती असते. रस्त्यावर टाळांचा गजर, अभंगांची गूंज, आणि भक्तांच्या डोळ्यांतला भाव – हे सगळं वातावरण भक्तिमय करून टाकतं. त्या क्षणी वाटतं की, विठोबा स्वतः आपल्या भक्तांच्या स्वागतासाठी उभा आहे.

नामदेवरायांचा वाखरी येथे संतपालख्यांच्या स्वागतासाठी भव्य सोहळा

आषाढी वारीतील एक अत्यंत भावस्पर्शी आणि प्रतीक्षित क्षण म्हणजे दशमीला घडणारा संत नामदेवरायांचा स्वागतसोहळा. पंढरपूरात आधीच दाखल झालेल्या मुक्ताबाईंच्या पालखीबरोबरच, पंढरपूर येथील केशवराज संस्थानातून निघालेली नामदेवरायांची पालखी – वाखरीकडे सर्व संतांच्या स्वागतासाठी निघते. वारकऱ्यांच्या दृष्टीने नामदेवराय म्हणजे स्वतः पांडुरंगाचे प्रतिनिधी. त्यांच्या आगमनाने जणू श्रीविठ्ठलच भक्तांसमोर आला, असं अनेक भाविक मानतात.

या सोहळ्याचं एक विशेष स्थान आहे पंढरपूर आणि वाखरीच्या मधोमध असलेल्या पादुका मंदिराला. इथे नामदेवरायांची पालखी थांबते. तेव्हा संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या पालखी सोहळ्यातील चोपदार येऊन नम्रपणे नामदेवरायांना पुढे येण्याची विनंती करतात. हा क्षण अत्यंत भावूक करणारा असतो – जिथे भक्त आणि भगवंत यांच्यातील नातं एका अदृश्य सूत्राने जुळलेलं जाणवतं. ही परंपरा हेच दर्शवते की, संतांमध्ये मान-सन्मान, प्रेम, आणि परस्पर आदर किती खोलवर रुजलेला आहे.

यानंतर वारीतील शेवटचे सात प्रमुख पालखी सोहळे पंढरपूरकडे मार्गस्थ होतात. या अंतिम पालख्यांचा क्रम अगदी ठरलेला आणि भक्तांच्या मनात खोलवर कोरलेला असतो. सर्वांत शेवटी असतो माऊलींचा – संत ज्ञानेश्वर महाराजांचा पालखी सोहळा. त्यांच्या पुढे संत तुकाराम महाराज, त्यांच्याआधी संत एकनाथ महाराज, मग संत निवृत्तीनाथ, संत सोपानदेव, संत मुक्ताबाई आणि सर्व संतांचे स्वागत करणारे संत नामदेवराय – असा एक भाविकांनी नजरेत साठवलेला क्रम असतो.

या अखेरच्या प्रवासात पादुका मंदिराजवळ प्रत्येक पालखीचा ‘उभं रिंगण’ होतो – जणू त्या त्या संतांच्या वाड्यातील शेवटचा खेळ, शेवटचं अभंगगान! शेवटी पंढरपूरच्या वेशीवर पोहोचल्यावर सर्व पालख्यांचे जल्लोषात स्वागत होतं. विठोबाच्या नगरीत प्रवेश करताना टाळ-मृदंगांचा गजर, भजनांची गूंज, आणि प्रेमाने ओसंडून वाहणारे भाविक – हे दृश्य डोळ्यांत साठवून ठेवावं असंच असतं.

माऊलींची पालखी रात्री उशिरा, सुमारे दहा वाजता पंढरपूरात पोहोचते. तो क्षण म्हणजे वारीचा उत्कट शिखरबिंदू – जिथे विठोबा आणि भक्त पुन्हा एकदा एकरूप होतात.

पालख्यांचा पंढरपुरातील मुक्काम व दिनक्रम

वारीचा उत्सव केवळ पालख्या पंढरपूरात पोहोचल्यावर संपत नाही, तर त्या वारीचं गाभाडं म्हणजे पंढरपूरमध्ये पालख्यांचा मुक्काम. दशमीपासून चतुर्दशीपर्यंत – साधारणतः पाच दिवस – पंढरपूरात संतांच्या पालख्या भक्तांसोबत वास्तव्य करत असतात. कधी पंचांगाप्रमाणे एखादा दिवस कमी-अधिकही होतो, पण या मुक्कामाच्या काळात भक्ती आणि सेवा यांचा एक सच्चा संगम घडतो.

संत ज्ञानेश्वर माऊलींची पालखी नाथ चौकात वसलेल्या ज्ञानेश्वर मंदिरात विसावते. हे मंदिर म्हणजे ज्ञानेश्वरीच्या ओवींनी भारलेलं, टाळ-मृदंगाच्या नादांनी दररोज जागृत होणारं जागृत तीर्थ. त्याच नाथ चौकात संत एकनाथ महाराजांची पालखीही वसते – नाथ मंदिरामध्ये. या दोघांचं आध्यात्मिक नातं आणि त्यांच्या संस्थानांमधील जवळीक इथेही दिसून येते.

नाथ संप्रदायाचे संत असलेले निवृत्तीनाथ महाराज – ज्ञानेश्वरांचे बंधू – यांच्या पालखीचा मुक्काम बेलापूरकर मठामध्ये होतो. या तीनही ठिकाणी साधक, वारकरी, आणि संत साहित्याच्या उपासकांची अखंड वर्दळ असते.

संत तुकाराम महाराजांची पालखी पंढरपूर प्रदक्षिणा मार्गावरील त्यांच्या स्वतःच्या मंदिरात वसते. हे मंदिर म्हणजे अभंगवाणीचा गंध दरवळणारी जागा – जिथे “पंढरीचा राणा” आणि “तुका आकाशाएपरी” हे शब्द आठवत राहतात.

संत सोपानदेव – ज्ञानेश्वरांच्या भावंडांपैकी एक – यांची पालखी तांबड्या मारुतीजवळ वसलेल्या विशेष मंडपात थांबते. याच भागात मुक्ताईची पालखी मुक्ताबाई मंदिरात विसावते. भक्तांच्या दृष्टीने ही जागा म्हणजे बहिणाबाईच्या करुणेचा आणि प्रेमाचा झरा.

शेगाव येथील संत गजानन महाराज संस्थानने पंढरपूरात बांधलेलं मंदिर आणि भक्तनिवास हा एक आधुनिक व भक्तिपरंपरेचा संगम आहे. संत गजानन महाराजांची पालखी याच ठिकाणी मुक्कामी असते. इथे दिवसरात्र सेवा, भजन, आणि ध्यान सुरू असते.

या पाच दिवसांच्या मुक्कामात, संपूर्ण पंढरपूर नगरी भक्तिरसात न्हालेली असते. संतांच्या पालख्या म्हणजे भक्तांसाठी चालतेबोलते तीर्थक्षेत्र असतं – आणि त्यांच्या उपस्थितीने पंढरपूरच्या प्रत्येक गल्लीला, प्रत्येक वाऱ्याला आणि प्रत्येक सूरात विठोबाचं स्मरण घडत असतं.

वारीचा शिखर दिवस – आषाढी एकादशीचे विशेष सोहळे

वारीचा सर्वात पवित्र आणि उत्साहाचा दिवस म्हणजे आषाढी एकादशी. या दिवशी पंढरपूर नगरीत पहाटेपासून भक्तांचा महासागर लोटलेला असतो. चंद्रभागा नदीच्या तीरावर स्नानासाठी आलेल्या भक्तांची रात्रभर आणि दिवसभरही असलेली गर्दी पाहिली, की वाटतं – भक्तीला ना थकवा असतो, ना वेळेची बंधनं. दशमीच्या रात्रीपासून सुरू झालेलं हे स्नान एकादशीच्या दिवसभर चालतंच राहतं.

या दिवशी पहाटे, श्री विठ्ठल आणि रुक्मिणी मातेची महापूजा पंढरपूर मंदिरात मोठ्या थाटामाटात होते. ही पूजा महाराष्ट्र शासनाच्या वतीने, राज्याच्या मुख्यमंत्र्यांच्या हस्ते केली जाते. म्हणूनच या पूजेला ‘शासकीय महापूजा’ म्हणतात. ह्या क्षणी संपूर्ण देशाचं लक्ष या विठोबा दर्शनाकडे लागलेलं असतं – जणू अख्खा महाराष्ट्र एका सुरात “पुंडलिक वरदा हरि विठ्ठल” असं गात असतो.

पंढरपूरातील मुक्कामी असलेल्या प्रत्येक संतांच्या पालख्यांमध्ये त्या त्या संतांच्या पवित्र पादुकांचीही पूजा केली जाते. त्यानंतर ही पवित्र पालख्या नगरप्रदक्षिणेसाठी निघतात. नगरप्रदक्षिणा म्हणजे जुन्या पंढरपूर नगराची एक भक्तिपरंपरेत गुंफलेली परिक्रमा. आज जरी शहर मोठं झालं असलं, तरी ही प्रदक्षिणा जुना पंढरपूरच लक्षात घेऊन केली जाते – कारण हाच तो वारीचा पारंपरिक मार्ग.

पूर्वी या मार्गावर गावाच्या सीमा दर्शवणाऱ्या वेशी होत्या – जसं महाद्वार वेस. परंतु गर्दीच्या नियोजनासाठी आणि आधुनिक विकास आराखड्यात त्या वेशी कालांतराने काढून टाकल्या गेल्या. तरीही वारकरी भक्तांच्या मनात त्या पवित्र खुणा आजही जिवंत आहेत.

नगरप्रदक्षिणेचा मार्ग असा असतो – महाद्वार घाटावरून सुरुवात होते, तेथून पुढे कालिका मंदिर चौक, तिथून वळून काळा मारुती चौक, मग गोपाळकृष्ण मंदिर, त्यानंतर नाथ चौक, आणि शेवटी तांबड्या मारुतीकडून पुन्हा महाद्वार घाट. हा संपूर्ण मार्ग, जिथूनही सुरुवात केली तरी शेवटी तेच ठिकाण गाठल्यावर प्रदक्षिणा पूर्ण होते, असं मानलं जातं.

हा दिवस म्हणजे भक्ती, परंपरा, सेवा आणि एकतेचं प्रतीक असतो. लाखोंच्या संख्येने आलेले भाविक, वारकऱ्यांच्या टाळ-मृदंगाच्या नादात, संतांच्या पालख्या घेऊन विठोबाला साक्षात भेटायला निघालेले असतात. आणि त्यावेळी संपूर्ण पंढरपूर – जणू साक्षात वैकुंठ झालेलं असतं.

पहिली प्रदक्षिणा गजानन महाराजांची

आषाढी एकादशीच्या दिवशी नगरप्रदक्षिणा ही वारीतील सर्वात भावनिक आणि महत्त्वाची परंपरा असते. या प्रदक्षिणेची सुरुवात पहाटे अडीच वाजता संत गजानन महाराजांच्या पालखीने होते. अंधारातही टाळ-मृदंगाचा नाद, ‘गजानन महाराज की जय’ चा गजर, आणि समर्पणाच्या प्रकाशात भक्तांची अंतःकरणं उजळलेली असतात. त्यानंतर थोड्याफार वेळाने इतर संतांच्या पालख्या क्रमाने प्रदक्षिणेस निघतात. या भक्तीमय रांगेत सर्वांत शेवटी, सकाळी सुमारतः आठच्या दरम्यान, संत ज्ञानेश्वर माऊलींची पालखी मार्गस्थ होते.

नगरप्रदक्षिणेच्या मार्गावर पालख्या चंद्रभागा नदीजवळ पोहोचतात तेव्हा एक आगळा क्षण निर्माण होतो. पालखी रथातून उतरवली जाते आणि पवित्र वाळवंटात नेली जाते. काही ठिकाणी पादुका थेट पालखीतून बाहेर काढून नदीत स्नान घालतात, तर काही ठिकाणी त्या हातात घेऊन वाळवंटात नेतात आणि चंद्रभागेच्या जलात स्नान घालतात. या प्रसंगी उपस्थित भाविकसुद्धा भक्तीभावाने देवाच्या पादुकांवर पाणी उडवतात – जणू आपलं पवित्र भाव वाहत असतात.

प्रदक्षिणेच्या पुढील प्रवासात अनेक खास ठिकाणी भक्तिरस उचंबळतो. महाद्वार घाटाजवळ पालखी थांबते, अभंग गायन आणि आरती होते. चौफाळा चौकामधून मंदिराचा झळझळीत सोन्याचा कळस दिसतो.

त्याच वेळी संत नामदेव रचलेला एक विलक्षण अभंग म्हणतात

“झळझळीत सोनसळा ।

दिसतो कळस सोज्वळा ।।

बरवे बरवे पंढरपूर ।

विठोबा रायाचे नगर ।।

हे माहेर संतांचे ।

नामयास्वामी केशवाचे ।।”

प्रदक्षिणेच्या मार्गात वाळवंटात पोहोचल्यावर चंद्रभागेचा, पुंडलिक मंदिराजवळ पुंडलिकाचा, आणि ज्याठिकाणी त्या त्या संतांचे मठ आहेत, तिथे त्यांच्या जीवनावर आधारित अभंग गायलं जातात. साऱ्या मार्गात भक्त आणि संत यांचा हा संवाद अभंगाच्या रूपात सतत सुरूच असतो.

प्रदक्षिणा पूर्ण केल्यानंतर प्रत्येक पालखी आपापल्या मुक्कामाच्या मठामध्ये परत येते. त्या वेळी ‘देह जावो अथवा राहो’, अशा अर्थाचा अभंग म्हणत आरती केली जाते. एकादशी हा उपवासाचा दिवस असल्यामुळे त्या दिवशी संत आणि देव यांनाही उपवासाचेच नैवेद्य दाखवले जातात – भावाचा नैवेद्य महत्वाचा ठरतो.

एकादशीच्या दिवशी विठोबा मंदिरात दर्शन घेणं सर्वांनाच शक्य होत नाही. त्यामुळे रथ किंवा पालखी विठोबा मंदिरातून बाहेर येत नाही. मात्र पेशवेकाळात खाजगीवाले सरदारांनी एक वेगळी परंपरा सुरू केली – रथयात्रेची. आषाढी आणि कार्तिकी एकादशीच्या दिवशी ‘खाजगीवाले वाडा’ – म्हणजे आजची माहेश्वरी धर्मशाळा – येथून ही रथयात्रा निघते. लाकडी, दोन मजली रथात विठ्ठल, राही आणि रुक्मिणी यांच्या मूर्ती ठेवून भाविक हा रथ हाताने ओढतात. नगरप्रदक्षिणा मार्गावरून फिरून हा रथ पुन्हा माहेश्वरी धर्मशाळेत परत आणला जातो.

या साऱ्या सोहळ्यात भक्ती, परंपरा, श्रद्धा, आणि सेवा यांचं अनोखं रूप दिसतं. प्रत्येक पालखी, प्रत्येक अभंग, आणि प्रत्येक टाळाच्या तालात – ‘विठोबा आम्हा’ असा उत्कट भाव दाटलेला असतो.

एकादशीचे कीर्तन – जागरण व भक्तीचा उत्कर्ष

वारीतलं एक सर्वांत महत्त्वाचं आणि आतून भिडणारं क्षण म्हणजे – आषाढी एकादशीच्या रात्री होणारं कीर्तन. या रात्रीचं कीर्तन म्हणजे केवळ एक कार्यक्रम नसून, ते संत परंपरेच्या हृदयाची धडधड आहे. त्या त्या पालखीपुढे त्या पालखी सोहळ्याचे मालक किंवा मानकरी स्वतः कीर्तन करतात – जणू आपली सेवा, आपली भक्ती आणि आपल्या माऊलीचं वर्णन स्वतःच्या ओठांनी साकारतात.

प्रत्येक फडावर त्या दिवशीचा कीर्तनकार म्हणजे त्याच फडाचा आत्मा असतो. विठ्ठलमय रंगलेलं वातावरण, टाळ-चिपळ्यांच्या लयीतून उठणारे “पंढरी वर्णन”, विठोबाच्या रूपाचं वर्णन, आणि अखंड वारी साधण्यासाठी साकडं घालणारे अभंग – हे सगळं ऐकताना भाविकांच्या डोळ्यांतून अश्रू वाहत असतात आणि अंगावर रोमांच उभे राहतात.

कीर्तनानंतर सुरू होतो जागर – म्हणजे अखंड रात्रभर चालणारी भजनांची मैफल. जरी दररोज फडांमध्ये जागर केला जातो, तरी एकादशीचा जागर खास असतो. कारण एकादशी हा आधीपासूनच जागरणाचा दिवस मानला जातो. म्हणूनच या रात्री विठोबा मंदिरात शेजारती होत नाही. भक्त आणि विठोबा, दोघंही एकमेकांच्या साथीने जागता राहतात.

रात्रभर जागर झाल्यानंतर दुसऱ्या दिवशी – द्वादशीला – पहाटे काही ठिकाणी पुन्हा कीर्तन होऊन, नंतर देवाला नैवेद्य दाखवला जातो. या प्रसंगाला “बारस सोडणे” म्हणतात. उपवास करून देवासाठी केलेल्या या सेवेत, उपवास तोडताना भक्ताच्या मनात समाधान आणि नम्रता दोन्ही असते.

महत्त्वाच्या पालख्यांतर्फे त्या दिवशी पांडुरंगाच्या मंदिरात नैवेद्य पाठवला जातो – जणू लाखो वारकऱ्यांच्या भावनेचा नैवेद्य विठोबाच्या चरणांवर अर्पण केला जातो.

या रात्रभर जागरणात, कीर्तनात, भजनात – भक्त आणि भगवंत यांचं नातं अधिक घट्ट होतं. आणि वारीचं सार्थक एका भक्तिभावाने ओतप्रोत भरलेल्या रात्रीने पूर्ण होतं.

द्वादशीला होणारे खिरापतीचे कीर्तन व प्रसाद

वारीतील द्वादशीचा दिवस संपतो, आणि त्यानंतर रात्री जे कीर्तन केलं जातं, त्याला "खिरापतीचं कीर्तन" असं म्हणतात. हा क्षण म्हणजे वारीतील एक स्नेहसंमेलनासारखा प्रसंग. कीर्तन झाल्यावर 'खिरापतीचा अभंग' म्हणतात – तो अभंग म्हणजे जणू वारीची साखरगाठी, कीर्तनातून प्रसन्न झालेल्या भक्तीचा एक थेट संवाद. त्यानंतर खिरापत म्हणून कुरमुरे, चिवडा अशा हलक्या पण प्रेममिश्रित पदार्थांचा प्रसाद भाविकांमध्ये वाटला जातो. या क्षणाला वारकरी “वारीची गोड आठवण” म्हणून जपतात.

त्रयोदशी आणि चतुर्दशी हे दिवस – म्हणजे वारीचा शांतरसात लीन होण्याचा काळ. या दिवसांमध्ये त्या-त्या मठांमध्ये पारंपरिक पद्धतीने सकाळची पूजा, दुपारी नैवेद्य, आणि कीर्तनांची दोन वेळा गुंफण – सकाळी आणि रात्री – होते. रात्रीचा जागरही सुरूच असतो. जणू देव-भक्त संवाद अजून काही थांबलेला नसतो, अजून काही बोलायचं, ऐकायचं, गुणगायचं शिल्लक असतं.

काही वारकरी अशा असतात की, एकादशीची सुरुवात होताच – रात्री बारा वाजता – पुन्हा आपली माघारीची वाट पकडतात. त्यांना वाटतं, ‘वारी झाली, चंद्रभागा स्नान झालं, नगरप्रदक्षिणा झाली, आता विठोबाच्या कृपेसह परतायचं.’ तर काही भाविक एकादशीच्या रात्रीचं कीर्तन, दुसऱ्या दिवशीची "बारस", आणि नंतरच परतीचा विचार करतात. हे असतात निष्ठावान वारकरी – जे वारी फक्त शरीराने नाही, तर अंतःकरणाने जगतात.

काही भाग्यशाली वारकरी पौर्णिमेपर्यंत थांबतात. ते वारीचं पूर्ण चक्र अनुभवतात. मात्र सगळ्या वारकऱ्यांना प्रत्यक्ष विठोबाचं मंदिरात जाऊन दर्शन घेणं शक्यच होतं असं नाही. तरीसुद्धा – "वारी झाली" – असं त्यांना वाटतं, कारण त्यांच्या मते पंढरपूरात पावलं ठेवली, म्हणजेच माघारी फिरण्याआधी तीर्थवाट पूर्ण झाली.

वारकरी मानतात, की वारी म्हणजे केवळ दर्शन नव्हे – ती एक संपूर्ण साधना आहे. चंद्रभागा स्नान, नगरप्रदक्षिणा, कीर्तन, भजन, जागर – याचं एकत्रित रूप म्हणजे ‘वारी’. आणि प्रत्यक्ष विठोबा मंदिरापर्यंत न पोचता फक्त "कळस दर्शन" घडलं तरी त्यांची श्रमयात्रा सफल झाली असं ते मानतात.

संत साहित्यामध्ये अनेकदा एक वाक्य भेटतं – ‘वारीत देव वाळवंटात असतो’. म्हणजे भक्ताच्या भोवती, त्याच्या टाळमृदंगात, त्याच्या डोळ्यांत असतो. म्हणूनच वारकरी मंदिराच्या रांगेत उभं न राहता, वाळवंटात पालखीसमोर उभं राहून ‘पुंडलिक वरदा हरिविठ्ठल’ म्हणत श्रद्धेने नतमस्तक होतो.

वारीची सांगता करणारा भक्तिमय काला

वारीचा शेवटचा दिवस – आषाढ पौर्णिमा – याला ‘काला’चा दिवस म्हणतात. वारकरी संप्रदायात कोणताही भक्तिपर उपक्रम, उत्सव, वा प्रवास संपतो तो ‘काला’ने. ही केवळ सांस्कृतिक परंपरा नाही, तर एक अंतःकरणाचा निरोप असतो – देवापासून, संतांपासून, आणि या पावन यात्रेपासून. आषाढी वारीचीही सांगता अशीच होते – गोपाळपूरच्या मोकळ्या गवताळ मैदानात, जिथे संतांच्या पालख्या एकत्र येतात, भक्तांच्या रिंगणात साक्षात विठोबाचं सामर्थ्य उभं राहतं.

गोपाळपूर हे पंढरपूरपासून फारसं दूर नाही. याच ठिकाणी एकत्र येऊन सर्व संतांच्या पालख्या ‘काला’ करतात. फडाच्या चुली पेटतात, भक्तांच्या हातात प्रसाद वाटतो – आणि वारीच्या साऱ्या आठवणी त्या मोहरीच्या तेलात तळलेल्या वऱ्यांसारख्या अंतर्मनात खोल जाऊन बसतात.

एक मात्र अपवाद – संत एकनाथ महाराजांची पालखी. त्यांचा काला गोपाळपूरला नेण्यात न येता, थेट पंढरपूरच्या श्री विठ्ठल मंदिरातील लाकडी सभामंडपात होतो. जिथे माऊलीच्या साक्षीने, त्या जागृत क्षेत्रात, हा शेवटचा प्रसंग साजरा होतो.

पौर्णिमेच्या पहाटे, देवाच्या आशीर्वादासारखी शांती पंढरपूरात पसरलेली असते. पहाटे चार ते सहाच्या दरम्यान, देहूकरांच्या फडावर विशेष कीर्तन होतं – ज्यात म्हटले जातात पत्रिकेचे अभंग.

ही एक विलक्षण घटना आहे. एकदा संत तुकाराम महाराज आजारी पडले होते. शरीर वारीला यायला तयार नव्हतं, पण मन मात्र पंढरपूरातच घुटमळत होतं. त्यांनी मग काही खास अभंग लिहून वारकऱ्यांकडून पंढरीच्या विठोबाला निरोप म्हणून पाठवले. त्या अभंगांमध्ये तुकाराम महाराजांची अंतर्मनाची स्थिती होती – 'मी आलो नाही, पण माझं मन इथेच आहे', असा भाव होता.

वारी संपली, वारकरी परतले, आणि ते तुकाराम महाराजांकडे पोचले. त्यांनी देवाकडून आणलेला निरोप सांगितला. तुकाराम महाराजांची प्रतिक्रिया, त्या क्षणी आलेली भावावस्था – हे सगळं पत्रिकेच्या अभंगांमधून उलगडत जातं. म्हणूनच या कीर्तनाला एक वेगळंच स्थान आहे.

वारी संपते, पण त्या रात्रीचा 'काला', तुकारामांची पत्रिका, गोपाळपूरचा प्रसाद, आणि डोळ्यांतून ओघळणारा निःशब्द भाव – हे सगळं वारकऱ्याच्या मनात वर्षभर जपलं जातं… पुढच्या वारीपर्यंत.

गोपाळपूर – काल्याचा शेवटचा टप्पा

वारीचा शेवट म्हणजे केवळ परतीची वाट नव्हे, तर एका भावयात्रेचा गोड निरोप – आणि तो होतो गोपाळपूरला. पंढरपूरच्या दक्षिणेस, अवघ्या दोन किलोमीटर अंतरावर वसलेलं हे तीर्थक्षेत्र. एका डोंगरउतारावर वसलेलं गोपाळकृष्णाचं सुंदर, शांत, आणि भक्तिरसात न्हालेलं मंदिर. हे मंदिर दगडी बांधणीचं, आणि किल्ल्याच्या तटबंदीप्रमाणे बांधलेलं – जणू भक्तांचं रक्षण करणारा एक दुर्गच.

गोपाळकृष्णाची मूर्ती मनाला भुरळ घालणारी – देहूडाचरणी वेणू वाजवतो आहे, चेहऱ्यावर तेच शांत, प्रेमळ तेज – जे विठोबाच्या पंढरपूर मंदिरातल्या मूर्तीच्या चेहऱ्यावर आहे. मंदिराच्या आवारात त्याच्या सासऱ्याचं – भीमकराजांचं – आणि भक्तीमयी जनाबाईचं मंदिर आहे. या ठिकाणचं वातावरण म्हणजे एका सुंदर परंपरेचं गाठोडं – भाव, भक्ती, आणि वारसा सगळं एकत्र गुंफलेलं.

पौर्णिमेच्या पहाटेपासून संतांच्या पालख्या इथं येण्यास सुरुवात होते. ठराविक जागांवर त्या विसावतात. पालख्यांच्या समोर काल्याचं कीर्तन केलं जातं – काही फडांमध्ये ते भजनाच्या रूपात होतं. कीर्तनाचा शेवट ‘काल्याच्या प्रसादाने’ होतो – कुरमुरे, चिवडा… पण त्यात असतो भक्तीचा गोडवा. एकमेकांना ‘काला’ भरवताना भाविकांच्या डोळ्यांत ओलसर स्मित झळकतं. ‘वारी झाली’ – हा भाव त्या क्षणी प्रकर्षाने जाणवतो.

यामागे फक्त प्रथा नाही, तर एक विलोभनीय परंपरा आहे. काला झाल्यावर संतांच्या पालख्या मंदिराला बाहेरून प्रदक्षिणा घालतात आणि पुन्हा पंढरपूरकडे मार्गस्थ होतात. काही फड पुन्हा एकदा चंद्रभागा स्नान करतात – जणू वारीच्या समाप्तीपूर्वी देवाच्या चरणांवर शेवटचा प्रणाम. जेवणानंतर, वारकऱ्यांची ही भक्तिरसात न्हालेली सेवा यात्रा – प्रत्येक पालखी – आपापल्या गावी परत निघते.

वारी संपते… पण मनात तिचा गंध, तिचा नाद आणि तिची शांती खोलवर रुतून बसते – पुढच्या आषाढापर्यंत.

संतांच्या पादुकांची श्रीविठ्ठलाशी देवभेट

वारीचा एक अतिशय हृदयस्पर्शी क्षण म्हणजे – देवभेट. गेल्या वीस वर्षांपासून ही परंपरा अधिकाधिक जिवंत झाली आहे. संतांच्या पादुका – त्या श्रद्धेच्या प्रतीक – स्वतः श्रीविठ्ठल आणि रुक्मिणी मातेच्या भेटीला जातात.

हा क्षण म्हणजे भक्तांचा, संतांचा आणि भगवंताचा एक प्रेममय संगम असतो. पादुका पालखीतून उतरवून काही वेळा त्या हातात घेऊन, अगदी जिवापाड जपल्या जातात आणि त्या थेट श्रीविठ्ठलाच्या चरणी नेल्या जातात. मंदिर समितीतर्फे त्यांचं भरभरून स्वागत होतं. प्रेमाने, मानाने, पूजेला अनुरूप म्हणून – देवाच्या अंगावरील उपरणं, गळ्यातील हार – त्या पादुकांना घालण्यात येतात. जणू विठोबा म्हणतोय, “मी तुमच्या वाट पाहत होतो…”

त्या त्या संत संस्थानांच्याही वतीने देवाला उपरणं, हार अर्पण केलं जातं – तोही क्षण तितकाच पवित्र असतो. कारण हा केवळ पूजेचा नव्हे, तर आपुलकीचा, आभाराचा आणि प्रितीचा आदानप्रदान असतो.

क्षणभरासाठी का होईना – पण पादुका, भक्त आणि भगवंत यांच्यात काही शब्द नसलेली, पण भावना ठसठसणारी भेट होते. नंतर या पादुका, आपल्या मठामध्ये परत जातात… पण त्या भेटीचं समाधान आणि आपुलकी, वारीच्या अखेरच्या दिवसात सर्वत्र दरवळत राहतं.

संतपालखींचा पंढरपूरहून निरोप सोहळा

देवदर्शन झालं. पादुकांना विठोबाची भेट झाली. कीर्तन, भजन, जागर, नगरप्रदक्षिणा, काला – सगळं पूर्ण झालं. आता पुन्हा घरी परतायचं. पण शरीर परतेल… मन मात्र पंढरीतच मागे राहील.

दुपारनंतर, जेवण आणि नैवेद्य झाल्यावर पालखीच्या परतीच्या प्रवासाला सुरुवात होते. तो क्षण अगदी भावूक. प्रत्येक वारकऱ्याच्या डोळ्यांत ओल आलेली असते. "वारी झाली, पण मन अजून विठोबाच्या पायाशीच…" अशी भावना दाटलेली असते.

याच वेळी संत निळोबारायांचा अभंग – तो निरोपाचा शब्द, वारकऱ्यांच्या हृदयातून निघतो:

“पंढरीहुनि गावी जातां, वाटे खंती पंढरीनाथा

आता बोळवीत यावे, आमुच्या गावा आम्हासवे

तुम्हां लागी प्राण फुटे, वियोग दु:खे पूर लोटे

निळा म्हणे पंढरीनाथा, चला गावा आमुच्या आता”

या अभंगातली विरहाची भावना इतकी खोल आहे की, वाटतं – विठोबा स्वतः वेशीपर्यंत पाठमोरा उभा आहे, पालखी पाठवताना थोडासा उदासच.

पंढरपूरकरही या निरोपाच्या वेळी भावपूर्ण उभे राहतात. शहराच्या वेशीपर्यंत जाऊन पालख्या निरोप देतात. त्यांच्या डोळ्यांतसुद्धा भक्तांच्या ओलाव्याचीच प्रतिबिंबं असतात. कोणी हात जोडतो, कोणी टाळ धरून उभा राहतो.

वारी संपते, पण ज्या नजरेनं माघारी पाहिलं जातं – ती नजर पुन्हा पुढच्या वारीपर्यंत विठोबाच्या दिशेनेच वळून राहते.

पालखींची नगरप्रदक्षिणा आणि स्थानिक दर्शन सोहळा

वारीचा शेवट जवळ येतो… पण एक खास क्षण मात्र अजून बाकी असतो – तो म्हणजे पौर्णिमेच्या रात्रीची देवाची नगरप्रदक्षिणा.

आषाढी आणि कार्तिकी वारीमध्ये देशभरातून आलेल्या लाखो भाविकांना दर्शन मिळावं म्हणून स्थानिक भाविक आपली सेवा, व्यवस्था, आणि व्यवसाय यामध्ये गुंतलेले असतात. विठोबाच्या भेटीसाठी त्यांचं मन धडपडत असतं, पण वेळ त्यांना मिळत नाही. त्यामुळे, विठोबा स्वतः त्यांच्याकडे येतो – त्यांना भेटण्यासाठी, त्यांच्या गल्ल्यांतून, त्यांच्या रस्त्यांतून, त्यांच्या मनात उतरायला.

पौर्णिमेच्या रात्री, देवाची पालखी नगरप्रदक्षिणेस निघते. ही केवळ रथयात्रा नाही – ही विठोबाची खास भेट असते पंढरपूरच्या लेकरांसाठी. त्याच्या पवित्र पालखीच्या पुढे मागे चालत असतात वासुदेव – त्यांच्या टाळ-मृदंगाच्या नादात, दिवटे – तेजाचा साक्षात्कार करणारे, आणि आंबेकर फडाच्या चवरे महाराजांची दिंडी – जिच्या पावलोपावली देवाचं नाम गूंजत असतं.

या प्रसंगाची गोडी इतकी खास असते, की पौर्णिमेपासून पुढील पाच दिवस – म्हणजेच पंचमीपर्यंत – रोज रात्री गरुड खांबासमोर, देवासमोर, चवरे महाराजांच्या फडाचे भजन घडते. विठोबाच्या साक्षात उपस्थितीत – भक्तीची अखंड झरण उघडते. गाणं, नाद, ताळ, स्वर, आणि मनातली ओढ – हे सगळं एकत्र नांदतं त्या काही रात्रींत.

वारी संपत आली असते, पण या रात्री विठोबा पुन्हा एकदा सगळ्यांना भेटतो… अगदी जवळून.

महाद्वार काल्याचा पवित्र पारंपरिक सोहळा

वारी संपते… पण एक शेवटचा अत्यंत पवित्र, भावनिक सोहळा उरतो – महाद्वार काला. संतांचा काला जरी पौर्णिमेच्या दिवशी गोपाळपूर येथे होतो, तरी देवाचा काला त्यानंतरच्या दिवशी – वद्य प्रतिपदेला – भक्तांच्या अंतःकरणावर कायमचा ठसा उमटवत जातो.

या दिवशी देवाच्या पादुका हरिदासांच्या डोक्यावर बांधल्या जातात. त्या पादुका कुठेही साध्या ठेवलेल्या नसतात – त्या राहतात काल्याच्या वाड्यात – म्हणजे हरिदासांच्या त्या घरात, जिथून काला निघतो. त्या पवित्र पादुका डोक्यावर बांधल्या गेल्या की, हरिदासांची शुद्ध हरपते – भक्तीच्या परमोच्च टोकावर ते पोहोचतात.

पूर्वी नामदेव महाराजांनी स्वतः विठोबाला खांद्यावर घेऊन महाद्वार काला केला – अशी श्रद्धा आहे. म्हणून आजही त्यांच्या वंशज, नामदास महाराज – त्या हरिदासाला डोक्यावर पादुका बांधलेल्या अवस्थेत – आपल्या खांद्यावर घेतात. हाच तो विरासत आणि भक्तीचा सोहळा, जो काळ कितीही पुढे गेला तरी पुन्हा नव्यानं जन्म घेतो.

मिरवणूक सुरू होते – नामदासांच्या दिंडीसह, काल्याच्या वाड्यापासून विठोबाच्या मंदिरात. देवाच्या सभामंडपात पादुकांवर हंडी फोडली जाते – म्हणजे भक्तीचा आनंद फुलतो, साजरा होतो. मग त्या हरिदासाला खांद्यावर घेत, नामदास महाराज मंडपात तीन प्रदक्षिणा घालतात.

यानंतर मिरवणूक महाद्वारातून बाहेर येते – चंद्रभागेच्या घाटाकडे, आणि तिथून पुन्हा काल्याच्या वाड्यात परतते. या मार्गावर भाविक दही, लाह्या, फुले – भक्तीच्या उचंबळून आलेल्या भावना – पादुकांवर उधळतात. आणि संपूर्ण रस्ता भक्तीने चिंब होतो.

नामदास मंडळी आळीपाळीने हरिदासाला आपल्या खांद्यावर घेत राहतात – तेवढाच भार, तेवढीच भक्ती. शेवटी काल्याच्या वाड्यात आरती होते… आणि एक सुंदर, पावन उत्सव – आषाढी वारी – आपली सांगता गोड स्मरणरूपात करून देतो.

वारकरी परत जातो… पण महाद्वार काला मनात जपून ठेवलेली एक अगदी खास आठवण देऊन जातो – वारी झाली, आता पुढच्या वारीची वाट पाहायची….

प्रक्षाळ पूजा

वारी संपते, संत परत जातात, वारकरी त्यांच्या गावाकडे निघतात… पण पंढरपूरचं विठोबाचं मंदिर मात्र अजूनही त्या दिव्य उत्सवाच्या स्पंदनांनी भरलेलं असतं. गर्दी गेली, गोंगाट शांत झाला… आता वेळ असते देवाच्या विश्रांतीची – आणि प्रक्षाळ पूजेची.

वारीनंतर मंदिरात देवाचे उपचार बंद असतात – कारण विठोबालाही थोडी विश्रांती लागते. अनेक दिवस चाललेल्या दिंड्या, रिंगण, जागर, कीर्तन, नगरप्रदक्षिणा – यात देव सुद्धा थकत असतो, असं भक्त मानतात. म्हणूनच, वद्य पंचमीच्या सुमारास एक विशेष पूजा केली जाते – प्रक्षाळ पूजा.

या पूजेला सुरुवात होते आदल्या रात्री. देवाच्या मागे लावलेला लोड (पाठीचा आधार) हळुवारपणे काढून घेतला जातो. मग अंगाला औषधी तेल लावून मर्दन केलं जातं. जणू देवाच्या अंगावरून सारे श्रम उतरावेत म्हणून.

पंचमीला पहाटे, विठोबाला औषधी उटणं लावलं जातं. उटण्याचा सुगंध साऱ्या मंदिरात दरवळतो – आणि वातावरण शांत, पण जीवंत होतं. नंतर विठोबाला दिलं जातं पहिलं पाणी – पहिलं गरम स्नान. तलम पांढऱ्या उपरण्यातून पाणी ओतलं जातं, आणि पंढरीचा राजा एकदम नवा वाटायला लागतो.

या पूजेनंतर भक्त विठोबाच्या पायांना लिंबूसाखर लावतात. हल्ली मूर्ती झिजू नये म्हणून चांदीच्या कवचावरच हे घडतं. पण भावना मात्र तीच – विठोबाला गोडवलं देण्याची. सकाळी दर्शन पुन्हा सुरू होतं.

दुपारी दोनच्या सुमारास होतं दुसरं पाणी – ज्यावेळी पांडुरंगावर रुद्राभिषेक आणि रुक्मिणी मातेला पवमान अभिषेक केला जातो. या अभिषेकावेळी एकवीस ब्राह्मण सभामंडपात उभे राहून रुद्र म्हणतात. विठोबावर गायीच्या शिंगातून दूध अभिषेक केलं जातं. तो क्षण खूप भारावून टाकणारा असतो.

यानंतर विठोबाला पुन्हा जरीचा पोशाख, दागदागिने, आरती, महानैवेद्य – हे सर्व सुरू होतं. पुन्हा देवाचा पलंग शेजघरात मांडला जातो. सायंकाळी धुपारती होते आणि रात्री शेजारतीसाठी विठोबा सजतो.

त्यावेळी एक खास नैवेद्य दिला जातो – औषधी काढा. त्यात तुळस, बडीशेप, लवंग, दालचिनी – असे पारंपरिक औषधी घटक असतात. हा काढा केवळ नैवेद्यच नाही, तर दुसऱ्या दिवशी भक्तांनाही प्रसाद म्हणून दिला जातो.

वारी संपली तरी तीन आठवडे हे आषाढीचं तेज मंदीरात उमटत राहतं. गाभाऱ्यात शांततेतूनही काहीतरी गूंजत राहतं – विठोबाची कृपा, वारकऱ्यांची ओढ, आणि भक्तीचा अजोड अनुभव.