🌿 चातुर्मास: संयम, साधना आणि आत्मशुद्धीचा काळ
आजपासून चातुर्मासाला प्रारंभ झाला आहे. हिंदू पंचांगानुसार आषाढ शुद्ध एकादशी ते कार्तिक शुद्ध एकादशी हा काळ ‘चातुर्मास’ म्हणून ओळखला जातो. हे चार महिने केवळ धार्मिक नव्हे, तर शारीरिक, मानसिक आणि आध्यात्मिक शुद्धीचे अनमोल पर्व आहे.
❌ चातुर्मासात काय टाळावे?
- गूळ, तांदूळ, तेल, दही, कांदा, मुळा, वांगे यांचे सेवन टाळावे.
- मांसाहार, मध, मसालेदार पदार्थ, खमंग तळलेले अन्न निषिद्ध मानले आहे.
- पलंगावर झोपणे, अनावश्यक वाद, खोटं बोलणं, आलस्य – हे सर्व वर्ज्य आहे.
- या काळात कोणतेही मंगलकार्य (लग्न, वास्तुशांत, नामकरण) टाळावे.
✅ चातुर्मासात काय करावे?
- पंचगव्य सेवन (गायीचे दूध, दही, तूप, गोमुत्र, गोमय) – प्रतिकारशक्ती वाढवते.
- उपवास, एकभुक्त आहार – पचनसंस्थेला विश्रांती आणि मनाला स्थैर्य.
- नामस्मरण, व्रत, साधना, ग्रंथपठण – आत्मोन्नतीसाठी आवश्यक.
- गुरुसेवा आणि चिंतन – जीवनमार्ग स्पष्ट करण्यासाठी.
- श्राद्धकर्म आणि कृतज्ञता – पूर्वजांप्रती आदर व्यक्त करण्यासाठी.
📅 महिन्यागणिक चातुर्मासाचे महत्त्व
🔸 श्रावण – ज्ञान आणि साधनेचा प्रारंभ
श्रावण महिना गुरुपौर्णिमेने सुरू होतो. हा काळ गुरूंच्या सान्निध्यात राहून श्रवण, मनन, चिंतन यासाठी आदर्श आहे. संयम, शुद्ध आहार, आणि सत्संग या गोष्टी आत्मशुद्धीसाठी प्रभावी ठरतात. गुरू आपल्या योग्यतेनुसार मार्गदर्शन करतात.
‘एहि कालिकाल न साधनदूजा. योग, यज्ञ, जप, तप, व्रत पूजा’ – संत तुलसीदास
🔸 भाद्रपद – कृतीशीलतेकडे वाटचाल
‘भद्र’ म्हणजे श्रेष्ठ आणि ‘पद’ म्हणजे पावले. श्रीकृष्ण जन्माष्टमी आणि गणेश चतुर्थी याच महिन्यात येतात. या काळात श्रीमद्भगवद्गीतेचे वाचन, स्वतःची क्षमता वाढवणे आणि निसर्गाशी जुळवून घेणे – यांना महत्त्व असते. गणेश पूजेमध्ये वापरण्यात येणाऱ्या दूर्वेचे औषधी गुण दीर्घायुष्यास पूरक असतात.
🔸 अश्विन – श्रद्धा, संयम आणि आरोग्य
अश्विन महिना श्राद्धपक्ष व नवरात्र यासाठी प्रसिद्ध आहे. यामध्ये पूर्वजांचे स्मरण करून कृतज्ञता व्यक्त केली जाते. नवरात्रात मातृशक्तीचे पूजन आणि विवेक जागरण यावर भर दिला जातो. संयम, उपवास, आणि ताज्या अन्नाचे सेवन यामुळे शरीरही सुदृढ राहते.
🔸 कार्तिक – क्रियाशीलतेचा शिखर
कार्तिक महिना धार्मिक उत्सवांचा आणि आध्यात्मिक उन्नतीचा परमोच्च बिंदू आहे. याच महिन्यात धन्वंतरी, लक्ष्मी आणि अमृत प्रकट झाले होते, असे मानले जाते. गंगा स्नान, दीपदान, गोवत्स पूजन, तुलसी विवाह हे सर्व विधी अत्यंत पवित्र मानले जातात.
कार्तिक महिन्यात सकारात्मक ऊर्जा वृद्धिंगत होते. या काळात कार्यक्षमतेत भर पडते आणि भक्तीचा उत्कर्ष होतो.
🔚 निष्कर्ष
चातुर्मास म्हणजे केवळ व्रतांचाच नव्हे तर शुद्ध जीवनशैलीचा मार्ग आहे. शिस्तबद्ध आहार, विचार आणि आचरण यातून आपण शरीर, मन आणि आत्मा या तिन्ही स्तरांवर प्रगती साधतो.
हे चार महिने म्हणजे संयम, साधना आणि स्वतःशी जुळण्याचा पर्व. हे पाळल्यास आयुष्यात शांती, समाधान आणि आत्मिक बल निश्चित लाभते.
चातुर्मास पाळा – जीवनात नवा अध्याय फुलवा!