कौरव-पांडवांच्या जन्मापूर्वीची कथा – महाभारताची सुरुवात
महाभारत हे एक महाकाव्य आहे, परंतु ते कुठल्याही एका व्यक्तीचे चरित्र नाही. यामध्ये मुख्यत्वे कौरव व पांडव यांच्यातील संघर्ष, त्यांच्या साम्राज्यातील घडामोडी, आणि त्यातून झालेल्या युद्धाचे विस्तृत चित्रण आहे. या महायुद्धात जरी कौरव-पांडवांचा संघर्ष केंद्रस्थानी असला, तरी त्यामध्ये जीवनाचे विविध पैलू, धर्म-अधर्म, नीतिनियम, आणि मानवी स्वभावाचे बारकावे सुंदर रीतीने मांडले आहेत. संकटांवर मात कशी करावी, जीवन जगताना कोणती तत्त्वे पाळावीत, आणि धैर्याने कसे उभे राहावे हे शिकवणारा हा ग्रंथ आहे. मानवी स्वभावाचे गुण-दोष येथे अचूकपणे अधोरेखित केले आहेत.
या कथानकाची सुरुवात होते कुरुराजा या महान पुरुषापासून. तो अत्यंत पराक्रमी राजा होता. त्याने सरस्वती नदीच्या दक्षिण तीरावर तपश्चर्या केली आणि त्यावर प्रसन्न होऊन इंद्राने सांगितले, “जितकी जमीन तू नांगरशील, ती पुण्यभूमी होईल आणि येथे मरणाऱ्यास उत्तम गति प्राप्त होईल.” कुरुराजाने सोन्याच्या नांगराने ती भूमी नांगरली. त्यामुळे ती जागा “कुरुक्षेत्र” किंवा “धर्मक्षेत्र” म्हणून ओळखली जाऊ लागली. याच पवित्र भूमीवर पुढे गीतेचा उपदेश झाला आणि धर्म, कर्म, ज्ञानाचा मूलमंत्र रुजला.
कुरुवंशाचा पुढचा राजा होता शंतनू. त्याचे गंगा नदीवरील गंगादेवीवर प्रेम जडले. तिने एक अट घातली – “तू मला कधीच कोणताही प्रश्न विचारू नकोस.” शंतनूने अट मान्य केली आणि त्यांचा विवाह झाला. गंगादेवीने त्याला सुख दिले, पण ती सात मुले झाल्यावर ती मुले एकामागोमाग एक नदीत सोडू लागली. आठव्या वेळेस शंतनूने तिला थांबवले. तेव्हा तिने उलगडा केला की ती आणि सप्त वसू स्वर्गातून शापित होऊन पृथ्वीवर जन्मले, आणि तिने त्यांना मुक्त केले. मात्र आठव्या वसूला – देवव्रताला, वाढवण्यासाठी तिने शंतनूच्या हवाली केले. पुढे तोच भीष्माचार्य म्हणून प्रसिद्ध झाला.
शंतनूला नंतर सत्यवती नावाची कोळ्याची कन्या भेटली. तिचा पिता दशराज याने अट घातली की सत्यवतीचा पुत्रच राजा झाला पाहिजे. शंतनूने हे मान्य करू शकले नाही. त्याचा दुःखाचा कारण विचारल्यावर देवव्रत सत्यवतीसाठी त्याच्याकडे गेला. त्याने स्वतःहून राजसत्ता नाकारणे आणि आजन्म ब्रह्मचर्य पालन करण्याची प्रतिज्ञा केली. त्यामुळे त्याला “भीष्म” हे नाव लाभले. पुढे सत्यवती आणि शंतनू यांचा विवाह झाला. त्यांना चित्रांगद आणि विचित्रवीर्य ही दोन मुले झाली. शंतनूचा मृत्यू झाल्यावर चित्रांगद गादीवर बसला, पण लवकरच युद्धात मारला गेला. मग विचित्रवीर्य राजा झाला.
विचित्रवीर्यच्या विवाहासाठी भीष्माने काशिराजाच्या तीन कन्या – अंबा, अंबिका, अंबालिका – यांना स्वयंवरातून आणले. अंबा आधीच शाल्वराजावर प्रेम करत असल्याने तिला त्याच्याकडे परत पाठवले, पण त्याने तिला नाकारले. अंबा भीष्माकडे परत आली व त्याच्याशी विवाह करण्याचा आग्रह केला. परंतु ब्रह्मचर्यव्रतामुळे भीष्माने नकार दिला. त्यामुळे अंबा अपमानित झाली व भीष्माचा सूड घेण्याची शपथ घेतली आणि स्वतःला जाळून घेतले.
विचित्रवीर्यचा अंबिका व अंबालिकेशी विवाह झाला, पण तो संतान होण्याआधीच मरण पावला. त्यामुळे कुरुवंश संकटात सापडला. सत्यवतीला आपला पूर्वसंतान – महर्षी व्यास – आठवले. तिने त्यांना पाचारण करून नियोग करून वंशवृद्धी करण्याची विनंती केली. अंबिकेने त्यांचे तेज पाहून डोळे मिटले, त्यामुळे तिचा पुत्र धृतराष्ट्र जन्मांध झाला. अंबालिका निस्तेज झाल्यामुळे तिला पांडू नावाचा पुत्र झाला. तिसऱ्यांदा दासी पाठवली गेली, तिने स्थिरबुद्धीने सेवा केली आणि तिला विदुर नावाचा बुद्धिमान पुत्र झाला.
धृतराष्ट्र याचा विवाह गांधारच्या राजकन्या गांधारीशी झाला. पती अंध असल्याने तिने देखील डोळ्यांवर पट्टी बांधली. तिला शंभर पुत्र झाले, ज्यात दुर्योधन प्रमुख होता. धृतराष्ट्र अंध असल्यामुळे पांडूला राजा नेमण्यात आले. पांडूचा विवाह कुंती व माद्री यांच्याशी झाला.
पांडू एकदा शिकारीस गेले असताना त्यांनी चुकून एका ऋषीला व त्यांच्या पत्नीला मारले. मरताना ऋषीने शाप दिला की "पत्नीचा सहवास घेतला तर तू मरण पावशील". त्यामुळे पांडूने विरक्त जीवन स्वीकारले व वनात गेला. कुंतीला कुमारवयात सूर्यदेवाकडून पुत्रप्राप्तीचा वर मिळाला होता. त्यातून कर्णाचा जन्म झाला, पण त्याला तिने गुप्तपणे नदीत सोडले.
नंतर पांडूच्या संमतीने कुंतीने यमदेवाकडून युधिष्ठिर, वायूपासून भीम, आणि इंद्राकडून अर्जुन प्राप्त केला. माद्रीने अश्विनी कुमारांपासून नकुल व सहदेव ही दोन मुले प्राप्त केली.
एकदा पांडूने माद्रीशी सहवास केल्याने शापामुळे त्याचा मृत्यू झाला. माद्री सती गेली. कुंती सर्व पाच पांडवांना घेऊन हस्तिनापूर येथे परतली. आणि येथून पुढे महाभारताच्या युद्धकथेचा मुख्य प्रवास सुरू होतो.