संत नरहरी सोनार यांचा हरि-हर साक्षात्कार – भक्ती आणि आत्मबोध
संत नरहरी सोनार हे आपल्या काळातील एक थोर आणि भक्तिपराय भक्त होते. ते मूळचे शिवभक्त असूनही त्यांच्या जीवनाचा प्रवास विठोबाच्या भक्तीमध्ये विलीन झाला. त्यांच्या जीवनकार्याचा एक महत्त्वाचा उद्देश म्हणजे भाविकांमधील ‘हरि-हर’ म्हणजेच विष्णू आणि शंकर या दोन देवतांमधील भेदभाव मिटवणे.
त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य भक्ती आणि सेवेत घालवले. अखेरीस माघ वद्य तृतीया या दिवशी त्यांनी समाधी घेतली. त्यांच्या पुण्यतिथीचा उत्सव आजही परळी वैजनाथसह महाराष्ट्रातील विविध ठिकाणी भक्तिभावाने साजरा केला जातो. त्यांच्या जीवनातील सर्वात अद्भुत आणि भक्तिभावाने भरलेला प्रसंग म्हणजे त्यांचा हरि-हर साक्षात्कार.
एके दिवशी पांडुरंगाने त्यांची भक्ती किती खोलवर आहे याची परीक्षा घेण्याचे ठरवले. याच दरम्यान गावातील एका सावकाराला विठोबाला नवस केल्यामुळे पुत्रप्राप्ती झाली होती. कृतज्ञतेपोटी त्याने विठ्ठलाला सोन्याची कमरेची साखळी अर्पण करण्याचा निश्चय केला. ही साखळी बनवण्यासाठी त्याने संत नरहरी सोनार यांच्याकडे विनंती केली.
नरहरी सोनार यांनी मात्र नकार दिला. कारण ते कोणत्याही इतर देवतेचे दर्शन घेत नसत. त्यांनी केवळ भगवान शंकराचेच पूजन केले. सावकाराने मग विठोबाच्या मूर्तीच्या कमरेचे माप घेऊन तेच नरहरी महाराजांना दिले. तेव्हा त्यांनी ती साखळी तयार केली. साखळी अतिशय सुंदर झाली होती.
सावकाराने ती विठोबाच्या मूर्तीला अर्पण केली, पण ती थोडीशी जास्त असल्याचे लक्षात आले. त्यामुळे त्याने ती पुन्हा नरहरी महाराजांकडे पाठवली आणि योग्य मापाने दुरुस्त करून आणली. त्यांनी मापाप्रमाणे साखळी पुन्हा बनवली, पण पुन्हा ती जास्तच निघाली.
या घटनेने नरहरी सोनार पूर्णतः गोंधळले. अखेरीस त्यांनी स्वतः मंदिरात जाऊन साखळी घालण्याचे ठरवले. पण विठोबाचे दर्शन टाळण्यासाठी त्यांनी स्वतःच्या डोळ्यांवर पट्टी बांधली. साखळी मूर्तीला घालताना त्यांच्या हातांना व्याघ्रचर्म जाणवले. पुढे हात गेला तेव्हा त्यांना शेषनागाचा स्पर्श झाला. हे सर्व काही शंकराची आठवण करून देणारे होते.
या अनुभवानंतर त्यांनी पट्टी काढली. समोर विठोबाची मूर्तीच होती. पुन्हा एकदा त्यांनी डोळ्यांवर पट्टी बांधली आणि स्पर्शाने जाणवले ते पुन्हा शंकराचेच लक्षण. अखेरीस त्यांना साक्षात्कार झाला की – "हरि आणि हर वेगळे नाहीत, ते एकच आहेत."
हे जाणल्यानंतर त्यांनी संपूर्ण जीवन विठोबाच्या भक्तीत वाहून घेतले. या अनुभवामुळे त्यांनी हरि-हर भेद मिटवण्याचे कार्य अधिक जोमाने चालू ठेवले. त्यांच्या अनुभवातून आपल्या लक्षात येते की ईश्वर एकच आहे, तो आपल्या भावनांनुसार वेगवेगळ्या रूपांत प्रकटतो.
संत नरहरी सोनारांच्या कथेतून काय शिकायला मिळते?
- पूर्ण निष्ठा आणि भक्ती: देवावर असलेली अखंड श्रद्धा कोणतीही परीक्षा पार करू शकते, हे संत नरहरींनी त्यांच्या कृतीतून दाखवून दिले.
- कार्यक्षमतेत भक्तीची भावना: दागिना तयार करत असताना देखील त्यांना विठ्ठलाचे दर्शन होते, यावरून समजते की आपण कोणतेही काम करत असलो तरी मनात भक्ती असावी.
- देव भक्ताची परीक्षा घेतो: भक्ताची श्रद्धा खरी आहे का हे देव वेगवेगळ्या प्रसंगातून तपासतो, पण शेवटी भक्तच विजयी होतो.
- स्वकष्टावर विश्वास: स्वतःच्या मेहनतीने, योग्य मार्गाने कार्य करताना जर भक्ती जपली तर त्यातच खरे जीवनसार्थक आहे.
- न्याय आणि धर्मपालन: संत नरहरींनी परधर्माचे सन्मानपूर्वक पालन करत, आपल्या धर्माचाही आदर केला. ही धार्मिक सहिष्णुता आपल्याला शिकायला मिळते.
या कथेतून आपण शिकतो की, भक्ती ही केवळ मंदिरापुरती मर्यादित नसते. ती आपल्या कर्मातही असते. देव आपल्या कर्मातूनही प्रकट होतो, हे संत नरहरी सोनार यांनी दाखवून दिले आहे.