अजा एकादशी – श्रावण वद्य पक्षातील पवित्र व्रत
हिंदू धर्मात प्रत्येक महिन्यातील शुद्ध आणि वद्य पक्षातील एकादशी विशेष मानली जाते. श्रावण महिन्याच्या वद्य पक्षातील एकादशीला अजा एकादशी असे म्हणतात. हे व्रत अत्यंत कठीण पण पुण्यकारक मानले गेले आहे. श्रद्धेने आणि नियमाने अजा एकादशीचे पालन केल्यास सर्व पापांचा नाश होतो आणि विष्णूची कृपा लाभते.
संपूर्ण चातुर्मास हा व्रत-वैकल्ये, सण-उत्सव यांसाठी ओळखला जातो. त्यात श्रावण महिना हा विशेष मानला जातो. श्रावण शुक्ल पक्षातील पुत्रदा एकादशी नंतर येणारी अजा एकादशी हे व्रत आत्मशुद्धी, संयम आणि पुण्यप्राप्तीसाठी महत्त्वाचे मानले जाते.
अजा एकादशीचे महत्त्व
अजा एकादशीचे व्रत केल्याने जन्मोजन्मीचे पाप नष्ट होतात आणि मोक्षप्राप्ती होते, असे शास्त्रात वर्णन आहे. भगवान श्रीकृष्णाने अर्जुनाला या व्रताचे महत्त्व सांगताना म्हटले आहे की, अजा एकादशी उपवास करणाऱ्याला हजारो यज्ञ आणि दानापेक्षाही अधिक पुण्य लाभते.
- हे व्रत आत्मशुद्धी आणि मनःशांतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहे.
- सर्व प्रकारचे पाप नष्ट होतात.
- धन, आरोग्य, सुख आणि शांती मिळते.
- मोक्षप्राप्तीचा मार्ग सुलभ होतो.
व्रताची सुरुवात व नियम
अजा एकादशीचे व्रत आचरणे कठीण मानले जाते. हे व्रत दशमीपासून सुरू होते.
दशमीला: सात्विक आहार घ्यावा. कांदा, लसूण, मासाहार, मद्य इ. टाळावे. फक्त दुपारी एकदाच भोजन करावे.
एकादशीला: सकाळी स्नान करून भगवान विष्णूंची पूजा करावी. दिवसभर उपवास करावा. ज्यांना शक्य आहे त्यांनी निर्जळी उपवास करावा. अन्यथा फक्त फलाहार (फळे, दूध, साखर, शेंगदाणे) करावा.
द्वादशीला: उपवास समाप्त करून विष्णूची प्रार्थना करावी आणि ब्राह्मणांना भोजन-दान करून व्रताची सांगता करावी.
अजा एकादशीची पूजा पद्धत
- पहाटे लवकर उठून स्नान करावे.
- घरात स्वच्छ ठिकाणी चौरंगावर विष्णूची प्रतिमा किंवा शालग्राम ठेवावा.
- पंचामृताने अभिषेक करावा आणि नंतर गंध, अक्षता, फुले, तुळशीची पाने अर्पण करावी.
- धूप, दीप, नैवेद्य दाखवून विष्णूची आरती करावी.
- विष्णू सहस्रनाम, विष्णूस्तोत्र किंवा गीतेचे पठण करणे श्रेयस्कर आहे.
- प्रसाद वाटून भक्तांनी संध्याकाळपर्यंत उपवास करावा.
अजा एकादशी व्रतकथा
अजा एकादशीची कथा सत्यवादी राजा हरिश्चंद्र यांच्याशी संबंधित आहे. राजा हरिश्चंद्र हे उदार, दानशूर आणि सत्यप्रिय होते. त्यांनी दिलेल्या दानवचनासाठी स्वतःची पत्नी आणि पुत्र यांचा त्याग केला आणि चांडाळाकडे सेवक म्हणून राहू लागले.
एकदा गौतम ऋषींनी त्यांना अजा एकादशीचे व्रत करण्याचा सल्ला दिला. हरिश्चंद्रांनी ते व्रत श्रद्धेने केले आणि त्यांचे सर्व पाप नष्ट झाले. त्यांना पुन्हा आपले राज्य आणि कुटुंब प्राप्त झाले. या कथेतून अजा एकादशीचे महत्त्व अधोरेखित होते की, हे व्रत माणसाला संकटातून मुक्त करून पुण्य आणि मोक्षप्राप्ती घडवते.
व्रताचे परिणाम आणि लाभ
अजा एकादशी उपवास करणाऱ्यांना खालील लाभ मिळतात:
- पूर्वजांचे दोष दूर होतात.
- पुत्र, संततीप्राप्तीची इच्छा पूर्ण होते.
- मनःशांती व समाधान मिळते.
- जन्मोजन्मीचे पाप नष्ट होतात.
- विष्णूची कृपा लाभून जीवनात सकारात्मक बदल घडतो.
श्रद्धा आणि संदेश
अजा एकादशी हे केवळ धार्मिक व्रत नसून, आत्मसंयम, शुद्ध आचरण आणि श्रद्धेचा संगम आहे. व्रत आचरण करताना कोणालाही दुखवू नये, अपशब्द बोलू नयेत आणि अनावधानाने झालेल्या चुकांबद्दल विष्णूंकडे क्षमायाचना करावी. भक्तीपूर्वक केलेले हे व्रत भक्ताच्या जीवनात सुख-शांती, आरोग्य आणि मोक्षाचा मार्ग खुला करते.
निष्कर्ष: अजा एकादशीचे पालन हे प्रत्येक भक्तासाठी आत्मिक उन्नतीचे साधन आहे. सत्य, संयम आणि भक्ती या त्रिसूत्रीवर आधारित हे व्रत जीवनात स्थैर्य आणि समाधान आणते. म्हणूनच अजा एकादशी व्रताला सर्वश्रेष्ठ मानले गेले आहे.