संत सेना महाराज पुण्यतिथी – वारकरी परंपरेचा तेजस्वी दीपस्तंभ
वारकरी संप्रदायातील थोर संतांमध्ये संत सेना महाराज हे समता, भक्ती आणि विवेकाचे अद्वितीय प्रतिक मानले जातात. मध्यप्रदेशातील बांधवगड येथे नाभिक समाजात जन्म—पण अंतःकरणात अखंड विठ्ठलभक्ती. शरीराने कर्तव्य, मनाने निष्ठावंत साधना—यांची समरसता म्हणजेच सेनामहाराज. आज पुण्यतिथीच्या निमित्ताने त्यांच्या जीवनाचा, विचारांचा आणि वारशाचा सविस्तर परिचय घेऊया.
परिचय (Introduction)
सेनामहाराजांना ज्ञानदेव–नामदेवांच्या संतपरिवारातील म्हणून मान मिळतो. मराठी वारकरी परंपरेत असूनही त्यांचे कार्य महाराष्ट्राच्या पलीकडे पसरले. अभंग, उपदेश, कीर्तन आणि लोकभाषेतील सरल शैलीतून त्यांनी समतेचा आणि भक्ति–वैराग्याचा संदेश दिला. म्हणूनच त्यांच्या रचना महाराष्ट्राबरोबर उत्तर भारतातही मानल्या जातात.
जन्म व कुटुंब (Birth and Family)
परंपरागत उल्लेखांनुसार सेनामहाराजांचा जन्म वैशाख वद्य द्वादशी, इ.स. 1190 रोजी मध्यप्रदेशातील बांधवगड (उमरिया परिसर, जबलपूरजवळ) येथे झाला. वडील देविदासपंत हे राजदरबारातील विद्वान वैद्य व सल्लागार; आई प्रेमकुंवरबाई. पुढे सेनाजींचा विवाह सुंदराबाई यांच्याशी झाला. घरात ज्ञान, चिकित्सक विचार आणि परोपकार यांचा वारसा असल्याने बालपणापासूनच सेनाजींच्या स्वभावात समतावादी व वैज्ञानिक दृष्टी रूजली.
बालपण व संस्कार (Childhood and Early Impressions)
घरात सतत वाचन, भजन–किर्तन, चर्चा यांचे वातावरण. वडिलांच्या सहवासातून बुद्धीला पैलू पडला—चौकसपणा, चिकित्सक दृष्टिकोन, समाजधर्म. लहानपणीच भक्ति–मार्गाची गोडी लागली: कार्यव्यवहारात काटेकोरपणा; मनात विठ्ठल–सेवा.
व्यवसाय आणि भक्तीची समरसता (Profession with Devotion)
सेनामहाराजांचा मूळ व्यवसाय नाभिक—दरबारातील बादशाहाची हजामत करण्याचा मान त्यांच्या घराण्याला. पण पूजा, जप, नामस्मरण यात त्यांची खरी तल्लीनता. भक्त–भगवंताच्या नात्याची भाववह कथा म्हणते: एकदा राजा बोलावूनही ते पूजेत रमल्याने जाऊ शकले नाहीत; राजाने रागाने सैन्य धाडले; आणि त्या क्षणी स्वतः विठ्ठल सेनामहाराजांचे रूप धारण करून दरबारात जाऊन दाढी केली—आरशात राजाला भगवंताचे दर्शन झाले, क्रोध निवळला आणि सेनामहाराजांवर कृपा झाली. ही कथा भक्तीतील अनन्यता व रक्षण सूचित करते.
संतांचा सहवास व वारकरी परंपरा
नामदेव, नरहरी सोनार, जनाबाई, चोखामेळा इत्यादी संतांचा सहवास आणि पंढरीचे आकर्षण—यामुळे सेनामहाराजांची साधना अजून परिपक्व झाली. महाराष्ट्राबाहेर जन्म असूनही त्यांनी मराठी वारकरी परंपरेच्या सान्निध्यात राहून समता–भक्ती–वैराग्य या तत्त्वांची लोकभाषेतून मांडणी केली.
जीवन प्रवास (Life Journey)
वडिलांच्या निधनानंतर घरची जबाबदारी सेनाजींवर आली. राजकारभारास वैद्यकीय मार्गदर्शन देणे, लोकसेवा, आणि उपजीविकेसाठी श्रम—तर उरलेला काळ भजन–किर्तन, नामजप व चिंतन. उत्तरेत दीर्घकाळ वास्तव्य केल्यानंतर ते पुन्हा जन्मभूमीकडे (बांधवगड) परतले; राजा बिरसिंह यांनी त्यांचे स्वागत केले. तरीही त्यांच्या अंतर्मनात सतत पंढरीनाथाचेच चिंतन होते.
साहित्य व अभंग (Literary Contribution)
सेनामहाराजांचे अभंग नामपर, पंढरीवर्णन, उपदेशपर, आत्मविवेचन, पाखंड–खंडन आणि संत–महिमा या विविध विषयांवर आहेत. मराठीबरोबरच उत्तरेतील भाषांतही रचना मिळतात. काही पदांचा उल्लेख गुरू ग्रंथसाहिब मध्येही आढळतो—यातून त्यांच्या विचारांचा भाषा–प्रांत–समाज भेदांपलीकडचा प्रभाव स्पष्ट होतो.
आम्ही वारीक वारीक | करू हजामत बारीक ||
विवेक दर्पण आयना दाऊ | वैराग्य चिमटा हालऊ ||
उदक शांती डोई घोळू | अहंकाराची शेंडी पिळू ||
भावार्थाच्या बगला झाडू | काम क्रोध नखे काढू ||
चौवर्णा देऊनी हात | सेना राहिला निवांत ||
या प्रतीकात्मक अभंगात त्यांनी न्हाव्याच्या साधनांना आध्यात्मिक साधनेचे रूप दिले—विवेक हा आरसा, वैराग्य चिमटा, शांती उदक, अहंकाराची शेंडी, काम–क्रोधाची नखे—आणि अंतःकरणाची “हजामत” म्हणजे स्वसंस्कारांचे शुद्धीकरण अशी अद्भुत रूपकयोजना उभी केली.
पुण्यतिथी आणि समाधी स्थळे (Punyatithi & Samadhi)
परंपरेनुसार श्रावण वद्य द्वादशी हा सेनामहाराजांचा पुण्यतिथी दिवस मानला जातो. त्या दिवशी ते नामस्मरणात लीन होऊन समाधिस्थ झाले, असे वारकरी परंपरेत म्हटले जाते. बांधवगड येथे त्यांची स्मृतीस्थळे उल्लेखिली जातात; तर श्रीक्षेत्र पंढरपूर येथे प्रदक्षिणा मार्गावर बेलीचा महादेव मंदिरासमोर संत सेना न्हावी महाराज समाधी मंदिर आहे—इथे श्रावण पक्षात समाधी उत्सव पंधरवडाभर साजरा होतो.
वारशाचा संदेश (Legacy & Message)
- समता व करुणा: भाषा–जात–प्रदेश यांच्या पलीकडे मानवधर्म.
- कर्म–भक्ति समन्वय: उपजीविकेचा श्रम + नामस्मरणाची साधना.
- विवेक–वैराग्य: अंतर्मन शुद्ध करण्यासाठी स्वसंस्कारांची “हजामत”.
- लोकभाषेतील आध्यात्म: प्रत्येकाला कळेल अशा सरळ, प्रतीकात्मक शैलीत उपदेश.
निष्कर्ष (Conclusion)
संत सेना महाराजांचे जीवन म्हणजे साधेपणा, श्रम आणि अखंड हरिभक्ती यांचा सुंदर मिलाफ. न्हावी हा साधा व्यवसाय स्वीकारून त्यांनी आध्यात्मिक श्रेष्ठत्व कमावले—हेच त्यांच्या संदेशाचे सार. पुण्यतिथीच्या दिवशी आपणही कर्मनिष्ठा, समता आणि नामस्मरणाचा संकल्प करूया: “जाता पंढरीसी सुख वाटे जीवा.”