सोळा सोमवार व्रत – श्री शंकराची कृपा मिळविणारे श्रेष्ठ व्रत
सोळा सोमवार व्रत हे भगवान शंकराची विशेष कृपा प्राप्त करून देणारे, शीघ्र फलदायी आणि मनोकामना पूर्ण करणारे एक पवित्र व्रत आहे. श्रद्धा व भक्तीपूर्वक हे व्रत केल्यास सौख्य, संपत्ती, आरोग्य आणि आनंद प्राप्त होतो. जीवनातील दु:ख, दारिद्र्य, रोगराई दूर होऊन मनातील इच्छा पूर्ण होतात.
हिंदू धर्मात भगवान शंकराला प्रसन्न करण्यासाठी अनेक व्रत-उपवास प्रचलित आहेत, त्यात सोळा सोमवार व्रत विशेष मानले जाते. या व्रतात सलग सोळा सोमवार अर्ध्या दिवसाचा उपवास आणि विशेष पूजा केली जाते. श्रद्धा आणि नियम पाळून हे व्रत केल्यास मनोकामना पूर्ण होते,असे मानले जाते.
सोळा सोमवार व्रताची पारंपरिक कथा
पुराणकाळी आटपाट नगर नावाचे एक शहर होते. त्या शहरात एक महादेवाचे सुंदर देऊळ होते. एके दिवशी भगवान शंकर आणि माता पार्वती भ्रमंती करताना त्या देवळात आले. तेथे ते सारीपाट खेळू लागले. खेळात कोण जिंकले हे विचारल्यावर गुरवाने शंकराचे नाव सांगितले. हे ऐकून पार्वती रागावल्या आणि गुरवाला “तू कोढी होशील” असा शाप दिला.
शापामुळे गुरवाला असह्य वेदना होऊ लागल्या. एकेदिवशी स्वर्गातील अप्सरा त्या देवळात आल्या. त्यांनी गुरवाची व्यथा ऐकली आणि सांगितले – “तू सोळा सोमवार व्रत कर, तुझा रोग बरा होईल.” त्यांनी व्रताची संपूर्ण विधी सांगितली – सकाळी स्नान, दिवसभर उपवास, संध्याकाळी शंकराची पूजा, बेलपत्र अर्पण आणि गूळ-तुपाचा चूर्मा प्रसाद. असे १६ सोमवार करून १७ व्या सोमवारी उद्यापन करायचे.
गुरवाने हे व्रत मनोभावे केले आणि त्याचा कोढ बरा झाला. काही दिवसांनी शंकर-पार्वती पुन्हा तेथे आले. पार्वतीने गुरवाला रोगमुक्त पाहून कारण विचारले. गुरवाने व्रताचा महिमा सांगितला. पार्वतीने आपल्या रागावून निघून गेलेल्या पुत्र कार्तिकस्वामीच्या पुनर्भेटीसाठी हे व्रत केले, आणि व्रत संपताच कार्तिकस्वामी परतले.
कार्तिकस्वामीने ही कथा एका ब्राह्मण मित्राला सांगितली. त्या ब्राह्मणाने लग्नासाठी हे व्रत केले. व्रत पूर्ण झाल्यानंतर, योगायोगाने एका नगरात राजकुमारीच्या स्वयंवरात हत्तीने माळ त्याच्या गळ्यात टाकली, आणि त्याचे राजकन्येशी लग्न झाले. त्याने पत्नीला व्रताचा महिमा सांगितला. पत्नीने पुत्रप्राप्तीसाठी व्रत केले, आणि त्यांना सुंदर पुत्र झाला.
हा पुत्र मोठा झाल्यावर राज्यप्राप्तीसाठी व्रत करू लागला. एका नगरात त्याला असा राजा भेटला ज्याला मुलगा नव्हता. राजाने आपल्या कन्येचे लग्न त्याच्याशी करून राज्यही दिले.
इतक्यात ब्राह्मणाचा सतरावा सोमवार आला. त्याने पत्नीला उद्यापनासाठी चूर्मा पाठवायला सांगितला, पण राणीने त्याऐवजी पैशांचे ताट पाठवले. त्यामुळे व्रतभंग झाला आणि शंकराचा कोप झाला. राजाला स्वप्नात इशारा मिळाला की, राणीला नगरातून हाकलून लाव, अन्यथा राज्य नष्ट होईल.
नगरातून बाहेर पडलेली राणी दु:खाने फिरत राहिली. तिच्या नजरेने जिकडे पाहिले तिथे वस्तू नाश पावत. एका गोसाव्याने तिची अवस्था ओळखून, शंकराची प्रार्थना केली. देव प्रसन्न झाले आणि राणीला सोळा सोमवार व्रत करण्याची सूचना दिली.
राणीने व्रत केल्यावर देवाचा कोप नाहीसा झाला. राजाने तिला शोधून पुन्हा नगरात आणले. मोठ्या उत्सवाने त्यांचे पुनर्मिलन झाले. राज्यात सुख-शांती नांदू लागली.
व्रताचा संदेश
या कथेतून हे स्पष्ट होते की सोळा सोमवार व्रत श्रद्धा आणि नियमाने केल्यास कोणतीही मनोकामना पूर्ण होते – मग ती आरोग्य, विवाह, संतान, की राज्यप्राप्ती असो. पण व्रताची विधी पूर्णपणे पाळणे आवश्यक आहे, अन्यथा त्याचा विपरीत परिणाम होऊ शकतो.
व्रताची सुरुवात कालावधी आणि व्रताचे महत्त्व
सोळा सोमवार व्रताची सुरुवात साधारणपणे श्रावण महिन्यातील पहिल्या सोमवारी केली जाते. त्यानंतर सलग प्रत्येक सोमवारी हेच नियम पाळले जातात. व्रत सलग १६ सोमवार केले जाते आणि १७व्या सोमवारी उद्यापन केले जाते. जर त्या दिवशी उद्यापन शक्य नसेल, तर इतर कोणत्याही महिन्यातील सोमवारीही उद्यापन करता येते.
हे व्रत केल्याने दरिद्री व्यक्ती धनवान होते, रोगी आरोग्य मिळवतो, दु:खी माणसाला सुख लाभते, हरवलेली माणसे परत भेटतात, अपत्यप्राप्ती होते, कुमारिकांना इच्छित वर मिळतो, व्यापाऱ्यांना नफा मिळतो, नोकरीत पदोन्नती होते. थोडक्यात, भक्ताच्या मनातील प्रामाणिक इच्छा भगवान शंकर पूर्ण करतात.
व्रत करण्याची पद्धत आणि व्रताचे नियम
1.व्रत करणाऱ्या स्त्री-पुरुषाने मनाने आणि शरीराने शुद्ध राहणे आवश्यक आहे.
2.सकाळी स्नान करून स्वच्छ वस्त्र परिधान करावे.
3.दिवसभर उपवास करावा; ज्यांना पूर्ण उपवास जमत नाही त्यांनी गहू, गूळ आणि तूप यापासून तयार पदार्थ (शिरा, खीर इ.) खाऊ शकतात.
4.संध्याकाळी स्नान करून शंकराची मूर्ती, चित्र किंवा तसबिरीसमोर पंचमोपचार पूजा करावी.
5.पूजेत बेलपत्र अर्पण करणे अनिवार्य आहे.
6.“सोळा सोमवार कथा” किंवा “सोळा सोमवार माहात्म्य” वाचून, शिवस्तुती आणि आरती करावी.
7.शेवटी कणकेच्या चूरम्याचा प्रसाद वाटावा.
8.प्रसादासाठी पाच शेर गव्हाच्या पिठाचा चूर्मा करावा.
कणकेचा चूरमा तयार करण्याची पद्धत
गव्हाचे पीठ जाडसर भाकऱ्यांच्या किंवा मुटक्यांच्या स्वरूपात तुपात खरपूस भाजून घेतले जाते. त्या भाकऱ्या कुसकरून चाळाव्यात. त्यात गूळ आणि तूप योग्य प्रमाणात मिसळल्यावर स्वादिष्ट चूरमा तयार होतो. व्रत करणाऱ्याने अर्धाशेर चूरमा खाऊन उपवास सोडावा.
महत्त्वाची अट – उपास सोडताना मीठ खाणे वर्ज्य आहे.
व्रताचे उद्यापन
उद्यापनाच्या दिवशी प्रसादासाठी साधारण पाच किलो चूरमा तयार करावा. पूजेच्या साहित्यात सोळा वस्तू असाव्यात — स्वच्छ पाण्याचा तांब्या, अबीर, गुलाल, शेंदूर, हळद, कुंकू, फुले, चंदन, अक्षता, धूप, दीप, कापूर, सुपारी, खायची पाने, फळे, बेलपत्र (१०८ किंवा १००८), आणि नैवेद्य.
देवळात किंवा घरी ब्राह्मणांच्या उपस्थितीत भगवान शंकराची षोडशोपचार पूजा केली जाते. पूजा झाल्यावर चूरमा तीन भागात विभागला जातो —
एक भाग देवाला अर्पण
दुसरा भाग ब्राह्मणांना किंवा गायीला
तिसरा भाग कुटुंबीयांनी प्रसाद म्हणून सेवन
जर देवळात जाणे शक्य नसेल, तर घरीच पूजा करून हे सर्व विधी पार पाडता येतात.
श्रद्धा आणि परिणाम
लोकमान्यतेनुसार, सोळा सोमवार व्रत श्रद्धा आणि शुद्धतेने केल्यास कोणतीही मनोकामना पूर्ण होते — आरोग्य, सुख-समृद्धी, विवाह, संतती, की व्यावसायिक यश. मात्र, नियमांचे काटेकोर पालन आवश्यक आहे.
हा व्रत केवळ धार्मिक विधी नसून, तो मनाची एकाग्रता, संयम आणि श्रद्धेचा सुंदर संगम आहे. भगवान शंकरावरची अपार भक्ती आणि पवित्र आचरण हेच यशाचे गमक मानले जाते.
मनोभावे व श्रद्धेने केलेले सोळा सोमवार व्रत भक्ताच्या जीवनात सकारात्मक बदल घडवते. श्री शंकराची कृपा मिळविण्यासाठी, संकटांपासून मुक्त होण्यासाठी आणि मनोकामना पूर्ण करण्यासाठी हे व्रत अतिशय प्रभावी मानले जाते.