संतश्रेष्ठ श्रीज्ञानेश्वर महाराज यांच्या ७५० वा जन्मोउत्सव
माझ्या महाराष्ट्रातील भाविक बांधवांनो,
संत परंपरेच्या सुवर्ण पानांवर तेजोमय अक्षरांनी कोरलेले नाव म्हणजे संतश्रेष्ठ, ज्ञानयोगी आणि समाजप्रबोधनाचे अग्रणी श्रीज्ञानेश्वर महाराज. २०२५ हे वर्ष त्यांच्या ७५० व्या जयंती वर्षाचे आहे, हा आपल्यासाठी अभिमानाचा आणि प्रेरणेचा क्षण आहे. महाराष्ट्र शासनाने हे वर्ष ‘ज्ञानेश्वर जयंती वर्ष’ म्हणून साजरे करण्याचा निर्णय घेतला असून, राज्यभर विविध सांस्कृतिक, धार्मिक आणि सामाजिक कार्यक्रम आयोजित केले जातील.
अमृततुल्य जीवनचरित्र
इ.स. १२७५ मध्ये अलंदी येथे जन्मलेल्या ज्ञानदेवांचा जन्म हा केवळ एका व्यक्तीचा जन्म नव्हता, तर ती होती ज्ञान, भक्ती आणि समानतेच्या नव्या युगाची पहाट. त्यांच्या वडिलांचे नाव विट्ठलपंत आणि आईचे नाव रुक्मिणीबाई. अत्यंत प्रतिकूल परिस्थितीत बालपण घालवूनही त्यांनी अल्पवयातच अध्यात्मिक उंची गाठली.
केवळ १६ व्या वर्षी त्यांनी ‘भावार्थ दीपिका’ किंवा ज्ञानेश्वरी हा अमर ग्रंथ लिहिला. हा श्रीमद्भगवद्गीतेवरील मराठीतला पहिला भाष्यग्रंथ असून, त्यातील शब्दसंपदा, तत्त्वज्ञान आणि काव्यशैली अतुलनीय आहे.
साहित्यसंपदा
ज्ञानेश्वर महाराजांचे साहित्य म्हणजे केवळ ग्रंथ नव्हे, तर जीवन जगण्याची दिशा आहे. त्यांच्या प्रमुख साहित्यकृती —
- भावार्थ दीपिका (ज्ञानेश्वरी) – ९००० पेक्षा अधिक ओव्यांमध्ये भगवद्गीतेचा सोपा, समजण्यासारखा अर्थ.
- अमृतानुभव – अद्वैत तत्त्वज्ञानाचे सखोल विवेचन.
- अनेक अभंग – भक्ती, सेवा, सत्य आणि प्रेम यांचे महत्व सांगणारे.
समाज प्रबोधनाची वाटचाल
ज्ञानदेवांनी समाजातील विषमता, अन्याय आणि अंधश्रद्धा दूर करण्यासाठी कार्य केले. त्यांनी वारकरी संप्रदायाद्वारे ‘सर्व धर्म समान’ ही भावना जागवली. समाजातील उच्च-नीच भेदभाव, जातपात याविरुद्ध ते ठामपणे उभे राहिले.
“आधी बीज एकले, नंतर ते वाढले। तत्त्वार्थ गीतेचे, जनांस कळले॥”
भक्ती, ज्ञान आणि कर्म यांचा संगम
ज्ञानेश्वर महाराजांनी भक्ती, ज्ञान आणि कर्म यांचा अद्वितीय संगम साधला. त्यांच्या शिकवणीनुसार केवळ ध्यान किंवा पूजा करून नव्हे, तर समाजसेवा, सत्य आचरण आणि प्रामाणिकपणा यातूनच ईश्वरप्राप्ती होते. त्यांनी अध्यात्माला लोकजीवनाशी जोडून दिले.
वारकरी परंपरेतील योगदान
ज्ञानदेवांच्या कार्यातून वारकरी संप्रदायाला नवीन ऊर्जा आणि दिशा मिळाली. त्यांनी वारीच्या माध्यमातून ‘समानता, प्रेम आणि भाऊबंदकी’चा संदेश दिला. आजही लाखो वारकरी दरवर्षी आषाढी आणि कार्तिकी वारीत पंढरपूरला जातात, तो वारसा ज्ञानदेवांच्या कार्यातूनच प्रस्थापित झाला.
७५० वी जयंती — एक सुवर्ण पर्व
या विशेष वर्षानिमित्त राज्यभर खालील उपक्रम आयोजित केले जातील —
- ज्ञानेश्वरी वाचन महायज्ञ
- ज्ञानेश्वर विचार संमेलन
- भव्य पालखी सोहळे
- अभंग गायन स्पर्धा
- शालेय व महाविद्यालयीन निबंध स्पर्धा
- ज्ञानयोग विषयक राष्ट्रीय परिषद
- ग्रंथ प्रदर्शने आणि माहितीपट
युवा पिढीसाठी प्रेरणा
आजच्या तंत्रज्ञानप्रधान युगात तरुण पिढी तणाव, स्पर्धा आणि अस्थिरतेचा सामना करत आहे. अशा वेळी ज्ञानदेवांचे विचार त्यांना संयम, साधेपणा, नैतिकता आणि आत्मज्ञानाचा मार्ग दाखवतात. त्यांनी सांगितले — ‘आत्मज्ञानाशिवाय खरी प्रगती शक्य नाही’. ही शिकवण आजही तितकीच महत्त्वाची आहे.
आपली जबाबदारी
या जयंती वर्षात आपण केवळ कार्यक्रम साजरे न करता, त्यांच्या विचारांचे आचरण करूया. अंधश्रद्धा, भेदभाव, भ्रष्टाचार, पर्यावरणाचा ऱ्हास याविरुद्ध लढूया. समाजात प्रेम, बंधुता आणि सेवा भाव वाढवूया. हाच संतज्ञानेश्वर महाराजांना खरा आदरांजली ठरेल.
समारोप
अल्हाददायक वारकरी परंपरेचा हा तेजोमय दीपस्तंभ ७५० वर्षांपूर्वी आपल्या महाराष्ट्रात प्रज्वलित झाला आणि आजही तो आपल्या जीवनाला दिशा देतो. २०२५ हे वर्ष ‘ज्ञानप्रेरणेचे वर्ष’ म्हणून साजरे करूया आणि त्यांच्या शिकवणीचा दीप प्रत्येक घराघरात प्रज्वलित करूया. त्यांच्या आशीर्वादाने महाराष्ट्र आणि भारत उज्ज्वल भविष्याकडे वाटचाल करो, हीच प्रार्थना.
– मा. मुख्यमंत्री, महाराष्ट्र राज्य