सोमकांत राजाची कथा
सौराष्ट्र देशात देव नगरामध्ये फार फार वर्षापूर्वी सोमकांत नामक एक सत्वशील राजा होऊन गेला. तो वेदज्ञानी, धर्मनिष्ठ व प्रजादक्ष होता. त्याच्याजवळ कुबेराला ही हेवा वाटेल एवढे ऐश्वर्य होते...
एके काळी महाराष्ट्राच्या सुपीक भूमीत, निसर्गाच्या सान्निध्यात वसलेल्या एका गावात साध्या, निरागस आणि देवभक्त लोकांचा वावर होता. त्या काळी शेतमजुरी करून जगणारी माणसे सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत श्रम करत आणि दिवसाच्या अखेरीस विठोबाचं नाव घेत सुख मानत. त्या गावात एक कुटुंब राहत होतं. घर तसं लहानसं होतं पण त्यांचं मन खूप मोठं होतं. कुटुंबातील वडील मेहनती शेतकरी, आई शांत व कर्तव्यनिष्ठ गृहिणी, आणि त्यांची लेकरं— यांच्यावर त्यांच्या आयुष्याचं सारं प्रेम केंद्रित होतं. या घरात जन्मलेल्या एका मुलाचा स्वभाव सुरुवातीपासूनच निराळा होता. तो गोड, निरागस, शांत स्वभावाचा, पण मनानं खूप जिज्ञासू होता. लहानपणापासूनच त्याच्या मनात देवाविषयी प्रचंड प्रेम होतं. शेतात काम करत असतानाही, खेळताना, नदीकाठी जाताना— कुठल्याही वेळी त्याच्या ओठांवर हरिनाम असायचं. त्याची आई त्याला लहानपणी विठोबाच्या कथा सांगायची. पांडुरंगाने भक्तांचे संकट दूर केले, नामदेव, तुकाराम, ज्ञानेश्वर यांसारख्या संतांनी भक्तिमार्ग प्रसन्न केला, ही सारी गाथा त्याच्या लहान मनावर खोलवर बिंबली. एकदा असं घडलं की गावातल्या मंदिरात मोठा कीर्तन सोहळा झाला. त्या वेळी अनेक संतकवींची वाणी गाताना ऐकायला मिळाली. तो लहानगा मुलगा त्यात गुंग झाला. ताल, झांज, पखवाज, आणि हरिनामाच्या गजराने मंदिरभर दुमदुमलं. त्या वातावरणात त्याचं मन पूर्णपणे विठोबामध्ये रंगून गेलं. त्या दिवसापासून त्याच्या आयुष्यात भक्तीचं बीज घट्ट रोवलं गेलं. गावकऱ्यांना त्याच्या निरागस भक्तीचं कौतुक वाटायचं. तो छोटा असला तरी मोठ्या माणसासारखा विठोबाशी संवाद साधायचा. "विठ्ठला, तू माझ्या जवळ का नाहीस? मी तुला पाहू का शकत नाही?" असे प्रश्न तो देवाला विचारायचा. त्याची प्रार्थना मनापासून असे. काही वेळा तर तो अंगणात मातीचा विठ्ठल घडवून त्याच्यासमोर आरती करायचा, फुलं अर्पण करायचा. आई त्याला पाहून आनंदित व्हायची. काळ जसजसा सरकत गेला तसतसा त्याचा भक्तीमय स्वभाव अधिकच गडद होत गेला. गावात दुष्काळ पडला तरी तो धीर सोडत नसे. "विठोबा आहे, तो आपल्या सोबत आहे," असं तो आईवडिलांना सांगायचा. खरंतर त्याच्या या निश्चयाने संपूर्ण कुटुंबाला आधार मिळायचा. गावकऱ्यांनाही त्याच्या निरागस श्रद्धेतून प्रेरणा मिळे. एकदा गावात मोठं संकट आलं. शेतं करपली, जनावरं उपाशी पडली. लोक हवालदिल झाले. त्यावेळी हा भक्त मनापासून विठोबाची नामस्मरणं करू लागला. दिवस रात्र त्याच्या तोंडावर फक्त "राम कृष्ण हरि" असायचं. लोक त्याच्या भोवती जमून नामस्मरण करीत. हळूहळू संपूर्ण गाव त्या गजरात सामील झाला. आश्चर्य म्हणजे काही दिवसांत पाऊस पडू लागला आणि शेतं हिरवीगार झाली. लोकांनी हे चमत्कार मानलं, पण त्या मुलाने मात्र म्हणलं, "हे विठोबाचं करुणामृत आहे. मी काय केलं? मी फक्त त्याचं नाव घेतलं." असं म्हणतात, खरी भक्ती म्हणजे निष्काम सेवा. त्याच्या जीवनात ही शिकवण खरी ठरली. तो कधीच स्वतःसाठी काही मागत नसे. घरात गरीबी होती, पण तो कधीच विठोबाला संपत्तीची याचना करीत नसे. उलट गावकऱ्यांच्या अडचणी पाहून तो देवाला प्रार्थना करायचा. एकदा एका आजारी म्हाताऱ्याला त्याने आपल्या हाताने औषधं दिली, त्याला आडोसा करून झोपवलं, आणि विठोबाला प्रार्थना केली. काही दिवसांत म्हातारा बरा झाला. त्याच्या डोळ्यांतून अश्रू ओघळले. तो म्हणाला, "बाळा, तूच माझा विठोबा आहेस." अशा अनेक प्रसंगांनी त्याचं नाव गावभर पसरलं. लोक त्याला संताच्या रूपात पाहू लागले. पण त्याला स्वतःबद्दल अभिमान नव्हता. तो नेहमी म्हणायचा, "मी काही नाही, सगळं विठ्ठलाचं आहे." त्याचा हा साधेपणा लोकांना अधिक भावायचा. त्याच्या तारुण्यात त्याला एकदा पंढरपूरला जाण्याची संधी मिळाली. वारकरी दिंडीसोबत तो निघाला. "ज्ञानोबा माऊली तुकाराम"च्या गजरात चालत असताना त्याच्या डोळ्यांत पाणी आलं. पंढरपूरच्या विठोबाच्या मंदिरात प्रवेश करताना त्याला असं वाटलं की आयुष्याचं खरं सार आता मिळालं. विठोबाच्या मूर्तीसमोर उभा राहून तो अश्रूंनी न्हाऊन निघाला. त्या क्षणी त्याला वाटलं, "हा माझा बाप, माझा मित्र, माझं सर्वस्व आहे." पंढरपूरच्या दर्शनानंतर त्याच्या जीवनाला नवा कलाटणी मिळाली. आता तो अधिकाधिक लोकांना भक्तीमार्ग शिकवू लागला. गावोगाव फिरून तो हरिनाम गात असे. गरीबांच्या घरी जाऊन त्यांना मदत करायचा. लोक म्हणायचे, "हा तर खरा विठोबाचा दूत आहे." त्याच्या जीवनात अडचणी आल्या नाहीत असं नाही. कधी लोकांनी त्याची थट्टा केली, कधी त्याच्या भक्तीवर शंका घेतली. पण त्याने कधीही मन विचलित होऊ दिलं नाही. त्याचं उत्तर नेहमीच एक होतं— "जग हसतं, रडतं, पण विठोबा कायम सोबत असतो." हळूहळू त्याचा कीर्तनाचा विस्तार वाढू लागला. गावोगाव तो जाताना हजारो लोक त्याच्या मागे निघत. हरिनामाचा गजर दुमदुमत असे. लोकांना त्याच्या वाणीमध्ये फक्त शब्द नसायचे, तर त्या शब्दांमधून येणारा आत्मिक स्पर्श असायचा. असं करत करत त्याचं आयुष्य संपन्न होत गेलं. शेवटी जेव्हा त्याचा देह या जगातून जाणार होता, तेव्हाही त्याच्या तोंडावर फक्त "विठ्ठल" होतं. त्याने डोळे मिटले आणि जणू विठोबाच्या कुशीत विलीन झाला. गावकऱ्यांनी त्याला संत मानून स्मारक बांधलं. आजही त्या ठिकाणी नामस्मरण चालतं, भजन-कीर्तन होतं. ही कथा सांगते की खरी भक्ती ही कधीच वय, परिस्थिती, गरीबी यावर अवलंबून नसते. जर मन शुद्ध असेल, जर श्रद्धा खरी असेल तर देव स्वतः आपल्या भक्ताजवळ येतो.