श्री समर्थ धोंडूतात्या महाराजांचे जीवन चरित्र
।। श्री गणेशाय नमः ।।
१. जन्म
श्री समर्थ धोंडूतात्या महाराजांचा जन्म इ.स. १८३० (शके १७५२) मध्ये कंधार तालुक्यातील ‘लोहा’ या पवित्र गावी झाला. त्यांच्या वडीलांचे नाव अंबादास महाराज तर आईचे नाव सौ. गंगाबाई (सासरचे नाव सखुबाई) असे होते. तात्या महाराज हे यजुर्वेदी ब्राह्मण असून त्यांची शाखा माध्यांजन व गोत्र भारद्वाज होते. पिताश्री जुना लोहा येथील महादेव मंदिराचे पुजारी म्हणून कार्यरत होते. त्यामुळे घराण्यात लहानपणापासूनच धार्मिकता, पूजाविधी व ईश्वरभक्ती यांचा दृढ संस्कार झालेला होता. संत तुकाराम महाराज म्हणतात : “शुद्ध बीजा पोटी, फळे रसाळ गोमटी” याप्रमाणेच श्री धोंडूतात्या महाराजांचा जन्मही एका भक्तिमय परंपरेत झाला. जसा उत्तम पीक येण्यासाठी जमीन नांगरून, तन काढून स्वच्छ ठेवावी लागते, त्याप्रमाणे पिढ्यान्‌पिढ्या भगवंतभक्तीने आणि सात्त्विकतेने कुल पवित्र करून ठेवलेले असल्यामुळे या पवित्र घराण्यात तात्यांचा अवतार झाला.
२.कुल परंपरा
श्री समर्थ धोंडूतात्या महाराजांचे वडील अंबादास महाराज पाठक व माता सौ. गंगाबाई यांच्या पोटी दोन पुत्र झाले. राम महाराज धोंडू महाराज (नैष्ठिक ब्रह्मचारी) धोंडू महाराजांनी आयुष्यभर ब्रह्मचर्याचे पालन केले. त्यामुळे त्यांना अपत्य नव्हते. पण त्यांच्या भावंडांच्या परंपरेतून पुढे संतपरंपरा चालू राहिली. राम महाराजांच्या पोटी — बाळकृष्ण महाराज गणपती महाराज बाळकृष्ण महाराजांच्या पोटी — श्रीराम महाराज श्रीराम महाराजांच्या पोटी — किसन महाराज नागनाथ महाराज शंकर महाराज दिलीप महाराज
वंशावळ (Genealogy)
अंबादास महाराज
│
├── १) राम महाराज
│ ├── १) बाळकृष्ण महाराज
│ │ └── १) श्रीराम महाराज
│ │ ├── किसन महाराज
│ │ ├── नागनाथ महाराज
│ │ ├── शंकर महाराज
│ │ └── दिलीप महाराज
│ └── २) गणपती महाराज
│
└── २) धोंडू महाराज (नैष्ठिक ब्रह्मचारी)
“कुळी कन्या पुत्र होती जे सात्विक । तयाचा हरिख वाटे देवा ।।” – तु.म.
या वचनाप्रमाणेच सात्त्विक कुलात जन्मलेल्या श्री समर्थ धोंडूतात्या महाराज हे नैष्ठिक ब्रह्मचारी म्हणून ओळखले जातात.
३. बालपण
बालपणी तात्यांची अंगकांती गोंडस व गौरवर्णीय होती. शांत, विनम्र स्वभावामुळे गावातील सर्व लोक त्यांना आपलेसे करून घेत. कोणाच्या जवळ बसणे, खेळणे यामध्ये त्यांना विशेष आनंद वाटे. मात्र इतर मुलांप्रमाणे खेळामध्ये वेळ घालवणे त्यांना रुचत नसे. वडील महादेव मंदिरात पूजेसाठी जात असता तात्या नेहमी त्यांच्यासोबत जात. रात्री आई-वडिलांसोबत हरिकिर्तन आणि पुराण श्रवणात ते उत्साहाने सामील होत. आश्चर्य म्हणजे, ऐकलेली गोष्ट तंतोतंत पुन्हा सांगण्याची त्यांची विलक्षण स्मरणशक्ती होती. यामुळे वडिलांना त्यांच्यावर विशेष प्रेम बसले आणि संस्कृतचे पाठही आवडीने शिकवू लागले. संत ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात : “दशेची वाट न पाहता । वयसेचिया गावा न येता । बालपणीच सर्वज्ञता । वरी तयाते ।।” (अर्थ: योग्य वयाची वाट न पाहता, प्रौढत्वाच्या उंबरठ्यावर न जाता, काहींना बालपणातच सर्वज्ञतेचे वरदान लाभते.) अशाच प्रकारे तात्यांच्या बालपणातही विलक्षण आध्यात्मिक तेज प्रकट होत होते. 🌼
४. जीवनास दिशा मिळाली
श्री ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात : “दशेची वाट न पाहता । वयसेचिया गावा न येता । बालपणीच सर्वज्ञता । वरी तयाते ।।” या वचनाप्रमाणे धोंडू महाराज लहानपणापासूनच एकपाटी होऊन विद्या ग्रहण करू लागले. त्या काळी निजामशाहीमुळे खेड्यांमध्ये व छोट्या गावांत शालेय शिक्षणाची व्यवस्था नव्हती. तरीसुद्धा ब्राह्मण घराण्यातून विद्या सहज उपलब्ध असल्याने अंबादास पिताजींकडूनच त्यांचा व्यासंग वाढत गेला. नामदेव महाराजांचे दर्शन एकदा श्री नामदेव महाराज उंबरजकर आपल्या श्रीगुरूंचे दर्शन घेऊन परत येताना लोहा येथे आले. राजेशाही थाटामध्ये घोड्यावरून अनेक शिष्यांसह ते प्रकटले. हे पाहण्यासाठी गावातील लहानथोर धावले. त्याच वेळी गंगाबाई यांनी आपल्या सहा वर्षांच्या धोंडू महाराजांना घेऊन दर्शनास हजर झाल्या. गावातल्या गर्दीकडे पाहून लहानग्या धोंडू महाराजांनी आईला विचारले – “आई, हे महात्मे कोण आहेत? इतका समाज दर्शनासाठी का आला आहे?” गंगाबाई शांतपणे म्हणाल्या – “बाळा, हे नामदेव महाराज आहेत. यांची जन्मकथा, साधना आणि चमत्कार यामुळे हे आज सर्वांना आदरणीय झाले आहेत.” आणि त्यांनी जानकाबाईंच्या संतानप्राप्तीच्या व्रताची कथा मुलाला सविस्तर सांगितली. हे ऐकून धोंडू महाराजांच्या मनात प्रश्न उभा राहिला – “आई, मलाही एवढे मोठे होता येईल का?” आईचे उत्तर साधे पण प्रभावी होते – “हो बाळा, तुही होऊ शकशील. पण त्यासाठी रोज नेमाने व्यायाम, सूर्यनमस्कार, अभ्यास आणि भगवद्भक्ती साधली पाहिजे.” नामदेव महाराजांचा आशीर्वाद धोंडू महाराजांची गोड बालमूर्ती पाहून नामदेव महाराज प्रेमाने त्यांना जवळ घेत म्हणाले – “हा मुलगा भविष्यात कीर्तिमान होणार आहे. सद्गुणी निघेल. याच्या हातून हजारो लोकांचे कल्याण घडेल. वयाच्या आठव्या वर्षी याला एका अधिकारसंपन्न श्रीगुरूंची भेट होईल व त्याच्याकडून सर्व विद्यांची प्राप्ती होईल. हाच माझा आशीर्वाद आहे.” हा आशीर्वाद धोंडूतात्या महाराजांसाठी जीवनाची खरी दिशा ठरला. लहानपणीच त्यांनी दररोज व्यायाम, सूर्यनमस्कार, अभ्यास व एकांत चिंतन याला सुरुवात केली. छोट्या दगडांची पूजा, देवप्रतिमा बनवून उपासना, तसेच गावातील मुलांना एकत्र करून स्वतः गुरु व त्यांना शिष्य बनवून आसने शिकवणे — हे सारे त्यांच्या बाळपणीचे आश्चर्यकारक खेळ होते. नामदेव महाराजांचा आदर्श डोळ्यासमोर ठेवून त्यांनी भक्तिभावाने जीवनाचा मार्ग धरला. संत तुकाराम महाराज म्हणतात : “काळ सारावा चिंतेने । एकांतवासी गंगा स्नाने । देवाच्या पूजने । प्रदक्षिणा तुळशीच्या ।।” या वचनाप्रमाणे त्यांची साधना आयुष्याचा अविभाज्य भाग बनली. 🌿 नामदेव महाराजांनी धोंडूतात्यांची गोड बालमूर्ती पाहून प्रेमाने पाठीवरून हात फिरविला आणि जवळ घेत म्हणाले : “हा मुलगा भविष्यात कीर्तिमान होणार आहे. फार सद्गुणी निघेल आणि याच्या हातून हजारो लोकांचे कल्याण होईल. वयाच्या आठव्या वर्षी याला एका अधिकारसंपन्न श्रीगुरूंची भेट होईल व त्याच्याकडून सर्व विद्यांची प्राप्ती होईल. हा माझा आशीर्वाद आहे.” हा आशीर्वाद ऐकून आई-वडील आणि धोंडू महाराज अत्यानंदित झाले. या शब्दांनंतर धोंडू महाराज अभ्यास, सूर्यनमस्कार, एकांत चिंतन यात अधिक गुंतू लागले. लहान दगडांची देवपूजा, घरगुती क्रीडेतून देवकार्याची अनुभूती, तसेच लहान मुलांना शिष्य करून स्वतः गुरु बनून व्यायाम व आसनांचा खेळ शिकवणे — या सर्वांमधून त्यांच्या अंतःकरणात दडलेली आध्यात्मिक वृत्ती प्रकट होत होती. नामदेव महाराजांच्या आशीर्वादाला प्रेरणा मानून त्यांनी लहान वयापासूनच भक्तिभाव व साधना हाच जीवनमार्ग ठरविला. संत तुकाराम महाराज म्हणतात : “काळ सारावा चिंतेने । एकांतवासी गंगा स्नाने । देवाच्या पूजने । प्रदक्षिणा तुळशीच्या ।।”
५. श्रीगुरुंची भेट
काळ ओघाने आला. एके दिवशी नवा लोहा (विठ्ठलवाडी) येथील विठोबाच्या देवळात काशीचे तपस्वी महात्मा श्री सखाराम महाराज आगमन झाले. ही वार्ता जुन्या लोह्यापर्यंत पोहोचताच गावकऱ्यांत उत्सुकता संचारली. दर्शनासाठी सर्व लोक निघाले. त्यात अंबादास महाराज व गंगाबाई यांनी आपल्या आठ वर्षांच्या तात्या महाराजांनाही सोबत घेतले. अधिकारसंपन्न संतांची भेट ही फार दुर्लभ गोष्ट असते. खरा साधक तोच, ज्याचं पहिलं कार्य संतश्रद्धा असतं. कारण परमार्थाचा मार्ग संताशिवाय कुणी दाखवू शकत नाही. तेच आपल्याला खऱ्या कल्याणाचा मार्ग सांगतात. परंतु अशा खऱ्या हितकर्त्याची भेट व्हावी, त्यांची कृपा आपल्यावर व्हावी — ही योगायोगाची बाब नाही; ती तर पूर्वसंचित पुण्याची देण असते. श्री एकनाथ महाराज म्हणतात : “कोटी जन्माची पुण्यसंपत्ती । जरी गांठी असेल आइती । तै जोडे माझ्या संतांचीसंगती । सत्संगे भक्ती उल्हासे ।।”
हे चरित्र आपल्याला शिकवते की भक्ती, संतश्रद्धा आणि गुरुकृपा यामुळेच जीवनाला खरी दिशा मिळते.