इंदिरा एकादशी २०२५ – व्रत विधी, कथा आणि महत्त्व

इंदिरा एकादशी – भाद्रपद कृष्ण पक्षातील पवित्र व्रत

हिंदू धर्मात एकादशी हा दिवस विशेष मानला जातो. वर्षभरात २४ एकादशी येतात, त्यातल्या प्रत्येकाचे वेगळे महत्त्व असते. भाद्रपद महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील एकादशीला इंदिरा एकादशी म्हणतात. या व्रताचे वैशिष्ट्य असे की, हे व्रत केल्याने फक्त स्वतःलाच नाही तर आपल्या पितरांनाही पुण्य लाभते. म्हणूनच या व्रताला पितृमोक्षदायिनी एकादशी असेही संबोधले जाते.

इंदिरा एकादशीचे महत्त्व

पौराणिक ग्रंथांनुसार इंदिरा एकादशीचे व्रत केल्याने पितरांना स्वर्ग प्राप्त होते. जे लोक आयुष्यात काही कारणास्तव एकादशीचे व्रत करू शकले नाहीत, त्यांच्यासाठीही त्यांच्या संततीने हे व्रत केले तर त्यांना मोक्ष प्राप्त होतो. या एकादशीचे महत्त्व असे सांगितले जाते की –

• पितृदोषाचा नाश होतो.
• पूर्वजांच्या आत्म्याला शांती मिळते.
• संसारातील दुःख, अडथळे दूर होतात.
• भक्ताला विष्णूची कृपा लाभते.
• मोक्षमार्ग सुलभ होतो.

इंदिरा एकादशी पूजन विधी

या व्रताची सुरुवात दशमीपासून होते. त्या दिवशी दुपारी एकदाच सात्विक भोजन करावे. मासाहार, कांदा, लसूण, मद्य यांचा त्याग करावा. एकादशीच्या दिवशी लवकर उठून स्नान करावे आणि संकल्प घ्यावा की, "हे विष्णू, मी आजच्या दिवशी निराहार राहून तुमचे व्रत करीत आहे. मला व माझ्या पितरांना मोक्ष लाभावा."

1. शालिग्रामासमोर दीप प्रज्वलित करावा.
2. धूप, दीप, गंध, फुले व तुळशीपत्र अर्पण करावे.
3. विष्णूसहस्रनामाचे पठण करावे.
4. पितरांच्या निमित्ताने ब्राह्मणांना अन्न, दक्षिणा व वस्त्र दान द्यावे.
5. पिंड गाईला खाऊ घालावा.
6. रात्रभर हरिनाम कीर्तन किंवा जागरण करावे.

इंदिरा एकादशीची व्रतकथा

सत्ययुगात महिष्मती नगरीत इंद्रसेन नावाचा धर्मनिष्ठ राजा होता. तो अत्यंत भक्तिमान आणि प्रजेचा रक्षणकर्ता होता. एकदा तो राजदरबारात बसलेला असताना अचानक नारद मुनी तेथे आले. राजाने त्यांचे स्वागत करून विचारले, "हे मुनीश्वर, आपण अचानक येथे कसे?" तेव्हा नारद म्हणाले, "राजन, मी यमलोकात गेलो असता तेथे तुझे वडील दिसले. ते एकादशीचे व्रत न केल्यामुळे त्या लोकात आहेत. त्यांनी तुझ्याकडे निरोप पाठवला आहे की, तू माझ्या निमित्ताने इंदिरा एकादशीचे व्रत कर."

हे ऐकून इंद्रसेन राजाने कुटुंबासहित श्रद्धेने व्रत केले. त्याच्या व्रताच्या पुण्याने त्याचे वडील यमलोकातून मुक्त होऊन स्वर्गात गेले. नंतर राजाही व्रताच्या प्रभावाने मोक्षप्राप्त झाला. ही कथा दाखवते की, इंदिरा एकादशी केवळ पितरांच्या उद्धारासाठी नाही तर स्वतःच्या मोक्षमार्गासाठीही महत्त्वाची आहे.

पौराणिक संदर्भ

पद्मपुराण, स्कंदपुराण यांसारख्या धर्मग्रंथांत इंदिरा एकादशीचे महत्त्व वर्णन केले आहे. विष्णू भगवानाने अर्जुनाला या व्रताची कथा सांगितल्याचे उल्लेख आहेत. तसेच या व्रतामुळे गंगेस्नान, गायदान, आणि हजारो यज्ञ व दान याहून अधिक पुण्य लाभते असे स्पष्ट करण्यात आले आहे.

व्रताचे नियम

• दशमीपासूनच सात्विक आहार घ्यावा.
• एकादशीच्या दिवशी शक्य असल्यास निर्जळ उपवास करावा.
• फलाहार करणाऱ्यांनी तूप, तेल, धान्ययुक्त पदार्थ टाळावेत.
• व्रतादरम्यान असत्य बोलू नये, वाईट विचार टाळावेत.
• द्वादशीला उपवास सोडताना ब्राह्मणांना भोजन द्यावे.

इंदिरा एकादशीचे फायदे

या व्रताचे अनेक आध्यात्मिक व लौकिक फायदे सांगितले जातात:

• पितृदोष दूर होतो.
• आयुष्यातील संकटे कमी होतात.
• मानसिक शांती व समाधान मिळते.
• धनधान्यवृद्धी व कुटुंबातील सौख्य वाढते.
• आध्यात्मिक प्रगती साध्य होते.

आधुनिक काळातील महत्त्व

आजच्या धकाधकीच्या जीवनात इंदिरा एकादशीसारखी व्रते आत्मशांती व सकारात्मक ऊर्जा देणारी आहेत. पितरांना स्मरण करून कृतज्ञता व्यक्त करण्याची ही एक सुंदर संधी आहे. यामुळे परिवारातील नातेसंबंध दृढ होतात आणि मानसिक समाधान लाभते.

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न (FAQ)

प्रश्न १: इंदिरा एकादशी कधी असते?
उत्तर: भाद्रपद महिन्याच्या कृष्ण पक्षातील एकादशीला ही पाळली जाते.

प्रश्न २: या व्रतासाठी कोणते विशेष पूजन करावे?
उत्तर: या व्रतामध्ये विशेषतः शालिग्राम पूजन करावे आणि पितरांच्या नावाने दान द्यावे.

प्रश्न ३: व्रत करताना काय खावे?
उत्तर: निर्जळ राहणे सर्वोत्तम मानले जाते, अन्यथा फळाहार, दूध, शेंगदाणे इत्यादी चालतात.

प्रश्न ४: या व्रतामुळे नेमके काय लाभ मिळतात?
उत्तर: या व्रतामुळे पितरांना स्वर्गप्राप्ती होते, भक्ताला मोक्ष मिळतो व सर्व पापांचा नाश होतो.

निष्कर्ष

इंदिरा एकादशी हे व्रत भक्ताला आत्मिक उन्नती, पितरांना उद्धार आणि मोक्षमार्ग देते. हे व्रत श्रद्धेने केले तर भक्ताच्या जीवनात शांती, सुख आणि समाधान येते. म्हणूनच इंदिरा एकादशीला "पितृमोक्षदायिनी" म्हणतात. प्रत्येक भक्ताने हे व्रत श्रद्धेने करावे हीच या व्रताची खरी शिकवण आहे.